(۶۳۵۹) سوال: منظور از «ذکر الله» چیست؟ آیا فقط تلاوت قرآن است یا شامل صلوات بر رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم و تمام دعاهای مأثور نیز می‌شود؟

جواب:

ذکر الله در صورت اطلاق، شامل هر چیزی می‌شود که انسان را به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک کند؛ خواه در دل باشد، یا بر زبان، یا با اعضای بدن.

اما وقتی که مقید آمده باشد، مانند فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {فَإِذَا قَضَیۡتُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱذۡكُرُوا۟ ٱللَّهَ قِیَـٰمࣰا وَقُعُودࣰا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمۡ} [سوره النساء: ۱۰۳]: (چون نماز را به پایان رساندید، الله را [در همه حال،] ایستاده و نشسته و بر پهلو خفته [= خوابیده] یاد کنید)، مراد از آن همان اذکار معروفی است که در سنت آمده، مانند: تهلیل (لا إله إلا الله)، تکبیر (الله أکبر)، تسبیح (سبحان الله)، تحمید (الحمد لله)، استغفار و ستایش و ثنای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با گفتن: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ، تَبَارَكْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ»^[۱]: (بار الها، تو سلامی و سلامت از سوی توست، بابرکت هستی ای صاحب شکوه و بزرگواری).

نکته‌ی مهم آن است که ذکری که بنده بر آن ستایش می‌شود، گسترده‌تر از ذکر خاص است؛ زیرا ذکر می‌تواند با دل، زبان و اعضا باشد:

ذکر قلبی: مانند اندیشیدن در آیات شرعی و آیات کونی، توکل بر الله، رغبت و بازگشت به سوی او، محبت او، و مانند آن.

ذکر زبانی: روشن است، و آن هر سخنی است که انسان را به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک می‌کند، مانند اذکار خاص، تلاوت قرآن، امر به معروف، نهی از منکر، تعلیم علم، و مانند آن.

ذکر با اعضا: هر عملی است که انسان را به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک می‌کند، مانند نماز با قیام و قعود و رکوع و سجودش، و صدقه و انفاق، و امثال آن.

پس مهم آن است که فرق میان ذکر مطلق عام و ذکر خاص را بدانیم.

[۱] صحیح مسلم: كتاب المساجد ومواضع الصلاة، باب استحباب الذكر بعد الصلاة وبيان صفته، شماره (٥٩١).