(۶۲۹۷) سوال: موانع اجابت دعا چیست و زمان‌های اجابت آن کدام‌اند؟

جواب:

اول باید بدانیم که دعا خود عبادت است، و از طریق آن انسان به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى نزدیک می‌شود؛ به‌دلیل فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى: {وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِیۤ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَسۡتَكۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِی سَیَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ} [سوره غافر: ۶۰]: (پروردگارتان فرمود: «مرا به دعا بخوانید، تا [دعای] شما را اجابت کنم، کسانی که از عبادت من سرکشی می‌کنند، به زودی با خواری به جهنم وارد می‌شوند») و نیز چون انسان هنگامی که دعا می‌کند، در واقع به ناتوانی و کاستی خودش اعتراف دارد و به کمال پروردگارش اعتراف می‌کند، و به همین خاطر رو به سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى می‌آورد و این خود تعظیم الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است، و تعظیم الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى عبادت است و از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم نقل شده که: «دعا، عبادت است»، پس وقتی چنین باشد، انسان به مجرد دعا کردن به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى تقرب می‌یابد و سپس در کنار عبادت، یا به آنچه دعا کرده دست می‌یابد، یعنی چیزی که از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ خواسته نصیبش می‌شود، یا اینکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ شری را از او دفع می‌کند که از آنچه خواسته بزرگ‌تر است و گاهی آنچه را خواسته اگر به او داده شود، ممکن است برایش فتنه باشد یا اینکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ پاداش آن را برای او در روز قیامت ذخیره می‌کند.
پس هر کسی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى را بخواند، هرگز محروم نمی‌شود اما دعا شروط و بلکه آدابی دارد:
از جمله آن‌که: انسان هنگام دعا باور داشته باشد که به‌شدت نیازمند پروردگارش است و به او افتقار دارد، و اینکه خودش مالک نفع و ضرری برای خویش نیست، مگر آنچه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بخواهد.
و نیز اینکه باور داشته باشد پروردگارش دارای کمال مطلق است، و رحمت، احسان، فضل و قدرت او کامل است.
و نیز اینکه با امید و رجای اجابت دعا کند، نه اینکه با شک و تردید دعا کند که آیا این خواسته برآورده می‌شود یا نه، بلکه باید با یقین به اجابت دعا کند.
و اینکه در دعا از حد تجاوز نکند؛ یعنی چیزی از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى نخواهد که شرعاً یا قدراً ممکن نباشد، پس اگر چیزی را بخواهد که از نظر قَدَری ممکن نیست، جایز نیست، بلکه این نوعی تمسخر به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى است همچنین اگر چیزی را بخواهد که شرعاً جایز نیست، این نیز طعن در دعا و نوعی تمسخر به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى است.
و از جمله آداب دعا این است که انسان چیزی را نخواهد که شرعاً حرام است؛ پس نباید برای گناه یا قطع صله‌ی رحم دعا کند.
و از جمله آداب دیگر دعا این است که خوراک، پوشاک انسان از حرام نباشد؛ یعنی خوراک، پوشاک و مسکن او حلال باشد زیرا حرام بودن این موارد مانع اجابت دعا می‌شود چنان‌که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللَّهَ طَيِّبٌ لَا يَقْبَلُ إِلَّا طَيِّبًا، وَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَا أَمَرَ بِهِ الْمُرْسَلِينَ، فَقَالَ: {يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ} [المؤمنون: ۵۱]، وَقَالَ: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ} [البقرة: ۱۷۲]، ثُمَّ ذَكَرَ الرَّجُلَ يُطِيلُ السَّفَرَ أَشْعَثَ أَغْبَرَ يَمُدُّ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ: يَا رَبِّ يَا رَبِّ، وَمَطْعَمُهُ حَرَامٌ، وَمَشْرَبُهُ حَرَامٌ، وَمَلْبَسُهُ حَرَامٌ، وَغُذِيَ بِالْحَرَامِ، فَأَنَّى يُسْتَجَابُ لِذَلِكَ» : (ای مردم الله پاک است و فقط پاکيزه را می پذيرد، الله به مؤمنان همان دستوری را داده که به پيامبران داده است؛ چنانکه می‌فرمايد: «ای پيامبران، از نعمت های پاکی که نصيب‌تان کرده ايم، بخوريد و کارهای شايسته انجام دهيد؛ همانا من به کردارتان دانا هستم» و می‌‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیِ شما کرده‌ایم بخورید» سپس درباره‌ی شخصی سخن گفت که سفری طولانی کرده و ژوليده موی و غبارآلود است؛ دستانش را به سوی آسمان بلند می‌کند و می‌گويد: پروردگارا، پروردگارا؛ درحالی که آب و غذا و لباسش (از مال) حرام بوده و با حرام تغذيه شده است؛ چگونه دعای چنين شخصی پذيرفته می‌شود؟)، پس رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم اجابت دعای این مرد را به‌خاطر خوردن و آشامیدن حرام، پوشیدن حرام و تغذیه حرام، بعید دانست.
و این مسألهٔ آخر یعنی پرهیز از حرام، در میان بسیاری از مردم کمیاب و نادر است، چه کسی از خوردن حرام در امان است؟ بسیاری از مردم مال دیگران را به ناحق می‌خورند؛ با دروغ، فریب، ظاهرسازی، جعل، یا با کوتاهی در انجام وظایف شغلی خود و مانند این‌ها که انسان را گرفتار حرام می‌سازد.
پس این شش مورد همگی از آداب دعا هستند که بر انسان شایسته است آن‌ها را رعایت کند و بر آن‌ها حریص باشد.
اما زمان‌هایی که امید اجابت در آن‌ها می‌رود، از جمله یک‌سوم آخر شب است؛ زیرا روایات متواتری از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم نقل شده که فرمودند: «يَنْزِلُ رَبُّنَا تَبَارَكَ وَتَعَالَى كُلَّ لَيْلَةٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، حِينَ يَبْقَى ثُلُثُ اللَّيْلِ الْآخِرُ، يَقُولُ: مَنْ يَدْعُونِي فَأَسْتَجِيبَ لَهُ، مَنْ يَسْأَلُنِي فَأُعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرُنِي فَأَغْفِرَ لَهُ» : (پروردگارمان در هر شب، هنگامى كه يک سوم شب باقى مى‌ماند، به آسمان دنيا نازل مى شوند، و مى‌فرمايند: چه كسى مرا مى‌خواند تا او را اجابت کنم؟ چه كسى از من طلب مى‌كند تا به او ببخشم؟، چه كسى طلب استغفار مى‌كند تا او را بيامرزم؟).
همچنین از زمان‌های اجابت دعا، بین اذان و اقامه است؛ زیرا دعایی که بین اذان و اقامه انجام شود رد نمی‌شود و از جمله دعاهای این وقت، دعایی است که انسان در نماز سنت پیش از فرض می‌گوید؛ زیرا در آن نماز، دعاهایی در سجده‌ها، بین دو سجده، و در تشهد وجود دارد.
و از جمله حالت‌هایی که امید اجابت در آن می‌رود، زمانی است که انسان در حال سجده باشد؛ زیرا دعا در حال سجود، نزدیک‌ترین حالت به اجابت است چناچه رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «أَلَا وَإِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ رَاكِعًا أَوْ سَاجِدًا، فَأَمَّا الرُّكُوعُ فَعَظِّمُوا فِيهِ الرَّبَّ عَزَّ وَجَلَّ، وَأَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ» : (آگاه باشید و بدانید که من از خواندن قرآن در حالت رکوع و سجود نهی شده‌ام، در وقت رکوع پروردگار خود را بزرگ دارید و در وقت سجود بسیار دعا کنید که در این صورت سزاوار است که مورد اجابت قرار گیرید) و همچنین فرمودند: «أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ» : (نزدیک‌ترین زمان قرب بنده نسبت به پروردگارش، زمانی است که به سجده می‌رود).
بنابراین شایسته است که انسان بعد از گفتن ذکر واجب سجده که همان «سُبْحَانَ رَبِّيَ الأَعْلَىٰ» است، آن را با اذکار وارده کامل کند؛ مانند: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ ربَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي» : (پروردگارا تو پاک و منزهی و تو را ستایش می‌کنم، بارالهی مرا ببخشای) و: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ» : (بسیار پاک منزه پروردگار ملائکه و جبرئیل) و در حال سجود زیاد دعا کند؛ چون این حالت، نزدیک‌ترین حالت به اجابت است.
اما اگر انسان امام جماعت باشد، نباید آن‌قدر سجده را طولانی کند که بر مؤمنان مشقت وارد شود یا از سنتی که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم عمل می‌کرد، خارج گردد همچنین اگر مأموم باشد، نباید به خاطر طول دادن دعا، از امام در سجده عقب بماند.