(۴۶۴۸) سوال: فردی مالی را از فردی دیگر قرض گرفته است. اما فرد قرض دهنده شرط گذاشته که فرد قرض گیرنده یک قطعه زمین به قیمت معلوم به صورت رهن به او بدهد که قرض دهنده در آن مشغول به کشاورزی شود و تمام یا نصف محصول را برده و نصف دیگر را به صاحب زمین بدهد، تا زمانی که قرض گیرنده بدهی خود را کاملا پس داده و زمین خود را پس بگیرد. حکم شرع درباره این معامله چیست؟

جواب:

قرض یک قرارداد ارفاقی و بخششی است و مقصود از آن ارفاق و بخشش به فرد قرض گیرنده است و قرض دادن یکی از امور محبوب نزد پروردگار عزوجل است زیرا نیکی است به بندگان خدا و خداوند تعالی فرموده است: “وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ”  ” و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد.” (البقره ١٩٥) و این امر برای قرض دهنده مشروع مستحب است و برای قرض گیرنده جایز مباح است و نقل شده که: (استسلَفَ رسولُ اللَّهِ صلَّى اللَّهُ عليهِ وسلَّمَ بَكْرًا ، فجاءتهُ إبلٌ منَ الصَّدقةِ ، قالَ أبو رافعٍ: فأمرَني رسولُ اللَّهِ صلَّى اللَّهُ عليهِ وسلَّمَ أن أقضيَ الرَّجلَ بَكْرَهُ ، فقلتُ: لا أجدُ في الإبلِ إلَّا جملًا خِيارًا رباعيًا ، فقالَ رسولُ اللَّهِ صلَّى اللَّهُ عليهِ وسلَّمَ أعطِهِ إيَّاهُ ، فإنَّ خيارَ النَّاسِ أحسنُهُم قضاءً)

پیامبر صلی الله علیه وسلم شتری را از شخصی قرض گرفت، سپس شتری از جمله شترهای صدقه تقدیم او شد، از این رو به ابا رفع دستور داد تا شتری که از آن شخص قرض گرفته بود را به او باز گرداند، ابا رفع ( بعد از جستجو ) نزد پیامبر برگشت و گفت: شتری شش ساله که وارد هفت سالگی شده است را پیدا کردم ( یعنی این شتر از آن که از آن شخص قرض گرفته شده بود بهتر است )، پیامبر صلی الله علیه وسلم گفت: همین را به او بده، بهترین شما کسی است که به بهترین وجه قرضش را ادا کند.

 و اگر این قرارداد – منظورم قرض است- برای احسان و نیکوکاری انجام می­شود نباید تبدیل به معامله و سود (دنیوی) شود. زیرا در این صورت از مقصود اصلی خود خارج شده و وارد موضوع فروش و معاملات می­شود. اگر فردی به فرد دیگر بگوید: این دینار را به دینار دیگری تا آخر سال به تو فروختم یا دیناری را به دینار دیگر بفروشد و قبل از اینکه تقابض انجام گیرد از هم جدا شوند در هر دو صورت عمل حرام صورت گرفته است و فروش و ربا محسوب می­شود. اما اگر به او دیناری قرض داد و بعد از یک ماه یا یک سال آن را پس داد در این حالت جایز است، زیرا قرض دهنده قبل از یک سال کمتر یا بیشتر پول خود را پس نمی­گیرد به دلیل دید نیکوکاری که به قضیه دارد.

بنابراین، قرض دهنده اگر شرط نفعی مادی برای قرض گیرنده بگذارد، پس در این صورت قرض را از موضوع اصلی آن که احسان و ارفاق است خارج کرده است و قانونی شناخته شده در نزد اهل علم موجود است که می­فرمایند: “كُلُّ قَرْضٍ جَرَّ مَنْفَعَةً فَهُوَ رِباً” “هر قرضی که سودی جلب کند، ربا است”.

پس بنا بر این دلایل جایز نیست که قرض دهنده برای قرض گیرنده شرط بگذارد که باید زمینی برای زراعت به او بدهد، حتی اگر به قرض گیرنده بخشی از محصول را نیز بدهد. زیرا این کار جلب سود از قرض است و قرض را از هدف اصلی خود که احسان و نیکی است دور می­کند.