(۴۷۷۷) سوال: جناب شیخ ربا چیست؟ آیا درجهبندی دارد؟ درجاتش کدامند؟ خداوند عزوجل جه عقوبتی برای آن پیشبینی کرده است؟ لطفا پاسخ دهید خداوند به شما اجر عنایت بفرماید.
جواب:
ربا در لغت به معنی اضافه است. خداوند متعال می¬فرماید: ” فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ (الحج ٥)” “پس هنگامی که آب (باران) بر آن فرو فرستیم، به حرکت در آید، و رشد کند (الحج ٥)” که در این جا به معنایی که ذکر کردیم آمده. و اما در شرع ربا به معنی بهای اضافی در چیزهایی خاص است. شارع از بهای اضافی در حین مبادله، یا عدم پرداخت در زمان انجام معامله و تاخیر، هنگامی که باید فوری پرداخت صورت گیرد ما را منع کرده است. بنابراین اهل علم می¬گویند ربا دو نوع است: ربای فضل و ربای نسیه. ربای فضل یعنی ربای اضافی و ربای نسیه یعنی ربای تاخیر. البته در ابتدا باید بدانیم که هر ربایی حرام نیست، بلکه ربا در مواردی حرام است که پیامبر تعیین فرموده: “الذهب بالذهب، والفضة بالفضة، والبُر بالبُر، والشعير بالشعير، والتمر بالتمر، والملح بالملح، مثلًا بمثل، سواء بسواء، يدًا بيد، فإذا اختلفت هذه الأصناف فبيعوا كيف شئتم إذا كان يدًا بيد” “طلا را در برابر طلا، نقره را در برابر نقره، گندم را در برابر گندم، جو را در برابر جو، خرما را در برابر خرما و نمک را در برابر نمک، مثل هم به طور مساوی و دست به دست بفروشید. اما اگر نوع آنها با هم تفاوت داشت (مثلا طلا را در برابر نقره خواستید بفروشید) هر گونه که فروختید اشکالی ندارد؛ به شرط اینکه دست به دست باشد.” و همچنین می¬فرماید:” من زاد أو استزاد فقد أربى ، الآخذ والمعطي سواء” “پس هر کس اضافه داد و یا درخواست اضافه نمود او قطعا رباکاری نموده است. گیرنده و دهنده به طور مساوی”
پس اگر طلا را به ازای طلا فروختی این دو شرط را باید لحاظ کنی:
شرط او: تساوی در میزان اما نه لزوما در قیمت. زیرا قیمت مهم نیست و وزنها باید مساوی باشند.
و شرط دوم: پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر. مثال: شخصی جواهری از طلا را با جواهری دیگر از طلا با وزن مساوی ولی قیمت متفاوت مبادله کرده است. پس در این امر شرط پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر، باید برقرار باشد. اما اختلاف قیمت مهم نیست چنان که پیامبر می¬فرماید:” مثلًا بمثل، سواء بسواء، يدًا بيد” ” مثل هم به طور مساوی و دست به دست”
اما اگر جنس اشیا مورد مبادله متفاوت بود(مانند حالت فروش طلا به ازای نقره)، ربای فضل جاری نیست و اخذ مقدار اضافه جایز است. مثلا مبادله یک مثقال طلا با پنجاه مثقال نقره بلامانع است. اما شرط تقابض (پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر) باید لحاظ گردد همانطور که پیامبر می¬فرماید: ” فإذا اختلفت هذه الأصناف فبيعوا كيف شئتم إذا كان يدًا بيد” اما اگر نوع آنها با هم تفاوت داشت (مثلا طلا را در برابر نقره خواستید بفروشید) هر گونه که فروختید اشکالی ندارد؛ به شرط اینکه دست به دست باشد.”
پس اگر اجناس مورد مبادله هم نوع بودن دو شرط زیر برقرار است:
اول: تساوی در میزان
دوم: پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر
و اگر نوع اجناس متفاوت بود، مانند مبادله طلا با نقره، آنگاه فقط یک شرط لازم الاجرا است و آن تقابض (پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر) است. البته این امر مربوط به طلا با نقره است. در مورد خوراکی¬ها مانند گندم و جو و خرما و نمک، باید در پیمانه مساوی باشند و پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیری انجام گیرد. پس اگر یک صاع گندم از نوعی مشخص به ازای یک صاع گندم از نوعی مشخص فروخته شد، باید در زمان و محل معامله دو طرف مطالبات یکدیگر را بپردازند و اگر قبل از پرداخت کامل از یکدیگر جدا شوند و نسیه ایجاد شود، مرتکب ربای نسیه شده¬اند و معامله ایشان باطل است. همچنین اگر کسی یک صاع را به ازای دو صاع بفروشد و پرداختها هم بدون تاخیر انجام بپذیرند، باز ربا کرده است زیرا اجناس مورد تبادل هم نوع هستند. در همین معنی در احادیث داریم که: بلال با خرمای بَرْنی (نوعی خرمای بسيار مرغوب) نزد رسول الله صلى الله عليه وسلم آمد که رسول الله صلى الله عليه وسلم خطاب به وی فرمود: «مِنْ أَيْنَ لك هَذَا؟»: «اينها را از كجا آورده ای؟» بلال گفت: نزد ما خرمای نامرغوب بود، دو صاع از آنها را در برابر يك صاع فروختم تا رسول الله صلى الله عليه وسلم از آنها بخورد. اينجا بود كه رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: «أَوَّهْ، أَوَّهْ، عَيْنُ الرِّبَا، عَيْنُ الرِّبَا، لا تَفْعَلْ، وَلَكِنْ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَشْتَرِيَ فَبِعِ التَّمْرَ بِبَيْعٍ آخَرَ، ثُمَّ اشْتَر بهِ»: «وای، وای، اين معامله عين ربا است، عين ربا است. چنين نكن. هرگاه خواستی خرمای خوب بخری، خرماهای خودت را به کالایی دیگر بفروش و با آن خرمای خوب بخر.”
این حدیث گویای این است که هرگاه جنسی با هم نوع خود مبادله شد، تفاضل (مساوی نبودن دو طرف مبادله) جایز نیست، حتی اگر به دلیل اختلاف کیفیت باشد. همچنین در مورد جو و خرما و غیره و هر آنچه ربا در آن جریان می¬یابد، اگر چیزی با همجنس خود مبادله شد باید دو امر در آن لحاظ شود که عبارتند از: تساوی در پیمانه اگر پیمانه¬ای است و تساوی در وزن اگر وزنی است. اما اگر چیزی با غیر همجنس خود مبادله شد باید یک شرط در آن رعایت شود و آن پرداخت در زمان انجام معامله بدون هیچگونه تاخیر است و تساوی در اینگونه معامله شرط لازم نیست. زیرا مشروط کردن این معامله به تساوی دو طرف غیرممکن است. سنت پیامبر به ما می¬گوید اگر تفاوت در پولی و ارزی و … بودن یا نبودن بود پس مشکلی در تاخیر در پرداخت نیست و دلیل ما برای این سخن حدیث صحیحی است که در آن ابن عباس نقل می¬کند که: وقتی پیامبر به مدینه وارد شد، کار صحابه در پیش خرید یک ساله و دو ساله محصولات را تایید کرد و فرمود: “من أسلف في شيءٍ ففي كيل معلوم ووزن معلوم إلى أجل معلوم”. “هر کس چیزی را پیش خرید کرد باید در کیل معلوم، وزن معلوم و زمان معلوم انجام گیرد.”
بنابراین اگر یک طرف مبادله پول و ارز و … باشد و طرف دیگر نباشد، تاخیر در پرداخت جایز است. اما اگر هر دوطرف ارزی و پولی و … بودند، اما جنسشان متفاوت بود شرط تقابض لازم است و هیچگونه تاخیری جایز نیست. در مورد آن بخش از سوال که درباره عقابی که خداوند برای ربا در نظر گرفته پرسش شد، باید بگوییم که آیات و روایات زیادی درباره ربا و عظمت و زشتی این گناه آمده است. خداوند تعالی می¬فرماید: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ(البقره ٢٧٨)”ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا بترسید و آنچه از ( مطالبات) ربا باقی مانده است رها کنید؛ اگر مؤمن هستید. (البقره ٢٧٨)” “فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ(البقره ٢٧٩)”پس اگر ( چنین) نکردید، یقین داشته باشید که خدا و رسولش با شما جنگ خواهند کرد. و اگر توبه کردید اصل سرمایه هایتان از آن شماست، نه ستم می کنید و نه بر شما ستم وارد می شود. (البقره ٢٧٩)” و همچنین می¬فرماید: ” فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ(البقره ٢٧٥)” ” پس همانا هر کس که از (جانب) پروردگارش پندی به او برسد، آنگاه (از ربا خواری) باز ایستاد، آنچه گذشته (و قبل از نزول حکم دریافت کرده است) از آن اوست. و کارش به خدا واگذار می شود، و کسی که (به ربا خواری) باز گردد، آنان اهل آتشند و در آن جاویدان خواهند بود.(البقره ٢٧٥)” در آیات دیگری می¬فرماید: ” يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (آل عمران ١٣٠)” ” ای کسانی که ایمان آورده اید! ربا را چند برابر نخوريد، و از خدا بترسید تا رستگار شوید. (آل عمران ١٣٠)” “وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ (آل عمران ١٣١)” “و از آتشی که برای کافران آماده شده است بترسید. (آل عمران ١٣١)” “وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (آل عمران ١٣٢)” “و خدا و پیامبر را اطاعت کنید، تا مورد رحمت (خدا) قرار گیرید. (آل عمران ١٣٢)” و نقل است که رسول خدا (ص) رباخوار و ربادهنده و کاتب و شاهد آن را لعنت کرده و فرموده است که آنها همه یکسان هستند.
پس نصیحت من برای برادران مسلمانم این است که از تمام انواع ربا چه ربای نسیه و چه ربای فضل دوری کنند و آگاه باشند که رزق خداوند سبحان با معاصی بدست نمی¬آید و آنچه با ربا به آن دست می¬یابند بی خیر و بی برکت است و خداوند تعالی می¬فرماید:” وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (الروم ٣٩)” و آنچه (به قصد) ربا می دهید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت، وآنچه را (به عنوان) زکات می پردازید که تنها وجه الله را می طلبید (برکت و فزونی می یابد) پس (کسانی که چنین کنند) اینان فزونی یافتگانند.(الروم ٣٩)”. در این آیه فرموده ” نزد خدا فزونی نخواهد یافت” اگر انسان این آیه را تصدیق کند، اموال ربوی را قبول نمی¬کند. زیرا اگر قبول کند نزد خداوند سبحان ربا کرده است. خداوند صدقه را از کار نیکو اخذ می¬کند و مال صدقه دهنده را افزایش می¬دهد و همان گونه كه انسان كُرّه اسب يا بچّه شتر خود را می¬پروراند، خداوند نيز يك دانه خرما (صدقه) را چندان می-پروراند (پاداش آن را چندین برابر می¬کند) كه به اندازه یک كوه می¬شود .
