(۲۸۰۴) بررسی صحت نماز منفرد پشت صف و نماز در سمت چپ امام بدون عذر

(۲۸۰۴) سوال: آیا بدون عذر نماز در سمت چپ امام درست است مگر اینکه آن را از ترس از دست دادن رکعت انجام دهد و سمت چپ امام نماز بخواند زیرا نزدیکترین مکان به او هنگام ورودش از درب مسجد است؟ برخی نیز پشت صف به تنهایی نماز میخوانند با این دلیل که میخواهند رکعت را درک کنند آیا این نماز درست است؟ زیرا حدیثی از پیامبر ﷺ شنیدم که میفرماید: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف» (نماز کسی که به تنهایی پشت سر امام نماز میخواد درست نیست) یا در همین معنا. آیا این حدیث صحیح است؟

جواب:

این سؤال متضمن دو مساله است:

اول: نماز در سمت چپ امام: نماز در سمت چپ امام مشروع نیست زیرا پیامبر ﷺ هنگامی که برای نماز شب برخواستند ابن عباس Ç در سمت چپ ایشان ایستادند سپس رسول الله ﷺ سر ایشان را گرفتند و در سمت راست قرار دادند.[۱]

به این شخصی که در سمت چپ ایستاده میگوییم: فعل تو خلاف هدی پیامبر ﷺ است و اهل علم اختلاف نموده که آیا ایستادن او حرام است که در این صورت نمازش باطل است یا اینکه خلاف اولی است که در این صورت نمازش درست بوده ولی کار بهتر را ترک نموده است؟ به هر حال آنچه به احتیاط نزدیکتر است این است که سمت چپ امام نماز نخواند و در سمت راست نماز بخواند همانطور که پیامبر ﷺ به نسبت ابن عباس Ç انجام دادند.

دوم: نماز پشت صف به تنهایی: بنابر قول راجح نماز به تنهایی پشت صف جایز نیست و این قول مشهور مذهب امام احمد است هر چند که در روایت دیگر وجود دارد که صحیح است و این قول امامان مذاهب سهگانه مالک، ابوحنیفه و شافعی M است.

اما راجح این است که نماز پشت صف به تنهایی درست نیست مگر اینکه نتواند در صف بایستد و صف کامل شده باشد در این صورت پشت صف به تنهایی نماز خوانده و از امام تبعیت میکند زیرا معذور است و در حالت عجز همانطور که اهل علم M میگویند واجبی وجود ندارد.

از آنجایی که پیامبر ﷺ به زن بنابر عذر شرعی اجازه داده به تنهایی پشت صف مردان بایستد زیرا امکان ایستادن در کنار مردان برای او وجود ندارد؛ عذر حسی نیز وجوب مسافت را ساقط میکند زیرا در این حالت اگر مرد جایی را جز اینکه پشت صف به تنهایی بایستد نیافت یا اینکه به تنهایی همراه امام نماز میخواند یا اینکه به تنهایی و جدا از جماعت نماز میخواند یا اینکه یک نفر را از صف خارج میسازد تا اینکه همراه او نماز بخواند یا اینکه جلو میرود و در کنار امام نماز میخواند. این حالات چهارگانهای بود به نسبت کسی که جای خالی را در صف نمییابد.

لذا به او میگوییم: جلو رفتن به سمت امام تا اینکه در کنارش نماز بخواند در آن دو محذور وجود دارد:

اول: ایستادن کنار امام در نماز جماعت خلاف سنت است زیرا بهتر است که امام در مکانش تنها باشد تا اینکه به نسبت جماعت متمایز باشد و در جایگاهش از آنها جدا باشد همچنین تا اینکه شناخته شود که امام است و کسی دیگری همراه او نیست و در این اینجا قصهی ابوبکر J هنگامی که پیامبر ﷺ آمد در حالی که ابوبکر J برای مردم نماز میخواند و ابوبکر در جهت راست پیامبر ﷺ بود[۲]؛ وارد نیست زیرا در داستان ابوبکر J ایشان ابتدا امام بودند و نمیتوانست که به پشت سرش در صف برگردد زیرا صف متصل بود لذا ایستادن ابوبکر J در اینجا من باب ضرورت بود.

میگویم: هنگامی که به سمت امام جلو آمد و در کنار امام ایستاد بر خلاف سنتی است که در حق امام مطلوب است و آن سنت هم تنها بودن امام در جلوی جماعتش است.

دوم: هنگامی که به سمت امام جلو آمد باعث ایجاد خلل در یک یا دو یا سه صف بر حسب صفهایی که جلویش هست میشود و در اینجا امر مطلوبی فوت میشود و آن این است که هنگامی که جلو آمد سپس همراه امام نماز خواند سپس شخص دیگری آمد و جایی را در صف نیافت به این معنا است که سپس به سمت امام جلو میآید در این صورت دو نفر در کنار امام نماز میخوانند اما اگر او به سمت امام جلو نیاید و پشت صف نماز بخواند در این صورت نفر دوم نیزدر کنارش نماز میخواند. این اول.

اما کشاندن یکی از صف جلویی چندین محذور بر آن مترتب میشود:

اول: ایجاد جای خالی در صف و این نوعی قطع نمودن صف است. رسول الله ﷺ میفرماید: کسی که صفی را قطع کند الله À او را قطع میکند.

دوم: این جای خالی که در صف ایجاد شد. معمولا مردم به یکدیگر نزدیک میشوند که در این صورت باعث ایجاد حرکت در کل صف میشود در صورتی که اگر این شخص را نمیکشید صف حرکت نکرده و مردم بر طمأنیهی خود باقی میماندند.

سوم: کسی را کشانده از مکان که بهتر است خارج شده و به مکانی پایین تر از آن منتقل میشود و این نوعی جنایت بر او است.

چهارم: در هنگام کشاندن نوعی حواس پرتی ایجاد میکند، زیرا انسان باید ترس داشته باشد از آنچه برایش در نماز او را دچار حواس پرتی میکند و چه بسا مانع شده و یا دستش را بکشد و کسی را که او را میکشد بزند.

لذا مهم این است که تمام این محذورات در کشاندن انسان از صف تا اینکه در کنار فرد قرار بگیرد وجود دارد.

حالت سوم این است که بگوییم: همراه جماعت نماز نخوان زیرا صف تکمیل شده است که در این صورت او را از نماز جماعت محروم نموده و چه در نماز و چه در جایش تنها میشود.

حالت چهارم این است که بگوییم: پشت صف نماز بخوان به این صورت که در مکان تنها باشی ولی در افعال موافت نمایی و این آخری بدون شک بهترین نوع است و از آنجایی که بهترین نوع است یک امر مطلوبی است و به او میگوییم: پشت صف بایست و همراه امام به تنهایی نماز بخوان چون معذور هستی.

اما فرمودهی پیامبر ﷺ: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف»[۳](نماز کسی که به تنهایی پشت سر امام نماز میخواد درست نیست) این را کسانی که نظرشان بر این است که صف ایستادن واجب نیست بر نفی کمال حمل کردهاند و میگویند: این حدیث نفی کمال نماز است و نفی صحت نیست اما نمازش ناقص است زیرا میگویند: میگوییم: نمازی نیست، یعنی: نماز شخصی که پشت صف تنها نماز میخواند کامل نیست و این را با فرمودهی رسول الله ﷺ: «لا صلاة بحضرة الطعام، و لا و هو یدافعه الأخبثان»[۴](هنگام حضور غذا و اینکه فرد قصد دفع ادرار یا مدفوع را دارد نماز شخص کامل نیست) مقایسه نمودهاند زیرا منظور در اینجا این استن که نماز کامل نیست ولی این راه درست نیست چون اصل در آنچه شرع آن را نفی نموده نفی صحت است مگر اینکه دلیلی بیاید مبنی بر اینکه نفی کمال است وگر نه اصل بر این است که نفی صحت است.

در این مناسبت دوست دارم که بیان کنم آنچه نفی آن در نصوص وارد شده بر سه نوع است:

اول: نفی وجود آن باشد و این اصل است به عنوان مثال: هیچ خالق جز الله نیست. این نفی وجود خالقی بر مخلوقات جز الله À است. این همان چیزی است که واجب است نفی بر آن حمل شود چون اصل است. حال اگر حمل نفی بر این ممکن نباشد و آن چیز موجود باشد بر نفی صحت آن از لحاظ شرعی حمل میشود. مثال: نماز بدون وضو صحیح نیست. چه بسا انسان بر غیر وضو نماز بخواند و نماز وجود داشته باشد اما از لحاظ شریعت نفی شده و این نفی صحت است.

اگر حمل نمودن آن بر نفی صحت به دلیل وجود مانعی ممکن نبود بر نفی کمال حمل میشود، همانند: «لا صلاة بحضرة الطعام، و لا و هو یدافعه الأخبثان» در این بر نفی کمال حمل میشود هر چند که برخی از اهل علم میگویند: این حدیث بر نفی صحت نیز حمل میشود زمانی که به طور کامل او را مشغول سازد که نداند در نمازش چه میگوید در این صورت نمازش درست نیست.

بنابراین شایسته است که طالب علم این مراتب سهگانه را ملاحظه کند:

اصل بر نفی وجود است اگر ممکن نبود و آن چیز موجود بود بر نفی صحت حمل میشود و اگر ممکن نبود و دلیل بر صحت آن وجود داشت بر نفی کمال حمل میشود.

بنابراین فرمودهی پیامبر ﷺ: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف» از قسمت دوم است یعنی از آنچه صحت آن نفی میشود. لذا نماز شخص به تنهایی پشت صف درست نیست ولی دلالت بر وجوب صف نیز میدهد و وجوب صف در هنگام عذر ساقط میشود زیرا قاعدهی معروف در نزد اهل و آنچه فرمودهی الله À: {لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}[بقره: ۲۸۶](خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کند) بر آن دلالت میدهد این است که واجب در هنگام ناتوانی وجود ندارد. لذا آشکار میشود که هرگاه ایستادن در صف به خاطر کامل بودن آن ممکن نبود مأموم یا کسی که وارد مسجد میشود به تنهایی در صف میایستد و از امام تبعیت میکند و نمازش در این حالت درست است.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] بخاری: کتاب الأذان، باب من قام إل جنب الإمام لعلة، شمارهی (۶۸۳)، مسلم: کتاب الصلاة، باب استخلاف الإمام إذا عرض له عذر، شمارهی (۴۱۸).

[۳] تخریج آن گذشت.

[۴] تخریج آن گذشت.

تعداد بازدید: 7

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: هل تجوز الصلاة على يسار الإمام من غير عذر إلا أنه يفعل ذلك خشية فوات الركعة فيركع على يسار الإمام؛ لأنه أقرب مكان له عند دخوله من باب المسجد؟ والبعض يصلي خلف الصف منفردًا بحجة إدراك الركعة أيضًا، فهل هذه الصلاة صحيحة؟ فقد قرأت حديثا لرسول الله صلى الله عليه وسلم: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف» أو ما معناه، فما مدى صحة هذا الحديث؟

فأجاب رحمه الله تعالى: سؤال هذا الرجل تضمن مسألتين: المسألة الأولى: الصلاة عن يسار الإمام والصلاة عن يسار الإمام خلاف المشروع، فإن الرسول صلى الله عليه وسلم لما قام يصلي من الليل جاءه ابن عباس رضي الله عنه فوقف عن يساره، فأخذ النبي صلى الله عليه وسلم برأسه من ورائه فجعله عن يمينه.

فهذا الرجل الذي صلى عن يسار الإمام نقول له: إن فعلك هذا خلاف هدي النبي صلى الله عليه وسلم، وقد اختلف أهل العلم هل وقوفه هذا محرم فتكون صلاته باطلة، أو هو خلاف الأَوْلَى فتكون صلاته صحيحة لكنه ترك الأولى؟ وعلى كل حال فالأحوط للمرء أن لا يصلي عن يسار الإمام، وأن يكون عن يمينه، كما فعل النبي – عليه الصلاة والسلام- بابن عباس رضي الله عنه.

المسألة الثانية: الصلاة خلف الصف منفردًا، فالصلاة خلف الصف منفردًا لا تجوز على القول الراجح، وهو المشهور من مذهب الإمام أحمد، وإن كانت عنه رواية أخرى أنها تَصِحُ، وهو مذهب الأئمة الثلاثة مالك، وأبي حنيفة، والشافعي.

لكن الراجح أنها لا تصح خلف الصف منفردًا، إلا إذا تَعَذَّر الوقوف في الصف بحيث يكون الصف ،تاما، فإنه يصلي الإنسان خلف الصف منفردًا تبعا للإمام؛ لأنه معذور، ولا واجب مع العجز كما قاله أهل العلم -رحمهم الله-.

وإذا كان الرسول -عليه الصلاة والسلام- جعل المرأة تقف خلف الصف منفردة عن الرجال؛ للعذر الشرعي، وهو عدم إمكان وقوفها مع الرجال، فإن العذر الحسي أيضًا يكون مسقطاً لوجوب المصافة، وذلك لأننا في هذه الحال إذا لم يجد الرجل إلا موقفًا خلف الصف منفردًا، فهو إما أن يصلي منفردًا خلف الصف مع الإمام، أو يصلي منفردًا وحده عن الجماعة، أو يجذب واحدا من الصف ليكون معه، أو يتقدم ويصلي إلى جانب الإمام، هذه الأحوال الأربع التي يمكن أن تكون بالنسبة لهذا الرجل الذي لم يجد موقفًا في الصف.

فنقول له: أما التقدم إلى الإمام حتى يكون إلى جانبه فإن فيه محذورين: أحدهما: الوقوف مع الإمام في صلاة الجماعة، وهذا خلاف السنة؛ لأن الأفضل أن ينفرد الإمام في مكانه ليكون إماما متميزا عن الجماعة، منفردًا عنهم في المكان؛ ليعرف أنه إمام وأنه لا ثاني معه، ولا يَرِدُ علينا في هذا قصة أبي بكرٍ رضي الله عنه حين جاء النبي – عليه الصلاة والسلام- وأبو بكر يصلي بالناس، فكان على يسار أبي بكر وأبو بكر عن يمينه ؛ لأن في قصة أبي بكر كان أبو بكر رضي الله عنه هو الإمام أولا، ويتعذر أن يرجع إلى صف وراءه لأنه متصل، فوقوف أبي بكر هنا على سبيل الضرورة.

أقول: إنه إذا تقدم إلى الإمام ووقف معه يكون خلاف السنة المطلوبة في حق الإمام، وهي الانفراد وحده أمام جماعته.

المحذور الثاني: أنه إذا تقدم مع الإمام فإنه سوف يتخلل صفا أو صفين أو ثلاثة، حسب ما يجد أمامه من الصفوف، وهناك فوات أمر مطلوب، وهو أنه إذا تقدم ثم صلى مع الإمام ثم حضر شخص آخر ولم يجد مكانا في الصف فمعناه أنه سوف يتقدم أيضًا إلى الإمام، فيكون مع الإمام رجلان، لكن لو أن هذا لم يتقدم إلى الإمام وبقي خلف الصف ثم جاء الثاني صار صفا معه. هذه واحدة.

أما جذبه لواحد من الصف الذي أمامه فهذا أيضًا يترتب عليه عدة محاذير:

المحذور الأول: فتح فرجةٍ في الصف، وهذا من قطع الصف، وقد قال النبي -عليه الصلاة والسلام-: من قطع صفا قطعه الله.

المحذور الثاني: أن هذه الفرجة التي حدثت في الصف، في الغالب أن الناس يتقاربون، وحينئذ يؤدي إلى حركة جميع الصف، كلهم يتحركون، ولولا جذب هذا الرجل ما تحرك الصف وبقي الناس على طمأنينتهم.

المحذور الثالث: أنه ينقل صاحبه الذي جذبه من المكان الفاضل إلى المكان المفضول، وفي هذا نوع جناية عليه.

المحذور الرابع: أنه لا بد أن يَحْدُثَ عنده شيء من التشويش إذا جذب، فإن الإنسان لا بد أن يكون عنده فزع أو نحوه مما يوجب عليه تشويش صلاته، وربما يمانع، وربما يمد يده ويضرب من يحاول أن يجذبه.

فالمهم كل هذه المحاذير موجودة في جذب الإنسان من الصف حتى يكون مع هذا المنفرد.

الحال الثالثة أن نقول: انصرف ولا تصل مع الجماعة؛ لأن الصف تام، وحينئذ نحرمه من صلاة الجماعة، ويكون منفردًا في موقفه وفي صلاته أيضًا.

الحال الرابعة أن نقول له كن خلف الصف، منفردًا في المكان موافقا في الأفعال، وهذه الأخيرة هي خير الأقسام بلا شك، فإذا كانت الأقسام فإنها تكون هي المطلوبة، ونقول له قف خلف الصف، وصل مع الإمام منفردًا؛ لأنك معذور.

وأما قول النبي عليه الصلاة والسلام: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف»، فهذا حمله من يرون أن المصافة ليست بواجبة، حملوه على أنه نفي للكمال، قالوا: إن هذا نفي للكمال وليس نفيًا للصحة، لكنها ناقصة؛ لأنهم يقولون: نقول: لا صلاة، أي: لا صلاة كاملة لمنفرد خلف الصف، ووازنوا ذلك بقوله صلى الله عليه وسلم: «لا صلاة بحضرة طعام ، ولا وهو يدافعه الأخبثان»، فإن المراد هنا: لا صلاة كاملة، ولكن هذا الطريق ليس بصحيح؛ لأن الأصل فيما نفاه الشرع انتفاء الصحة، هذا هو الأصل، إلا إذا وجد دليل على أن المراد انتفاء الكمال فيحمل على انتفاء الكمال، وإلا فالأصل أن النفي نفي للصحة.

وبهذه المناسبة أود أن أبين أن ما ورد نفيه في النصوص فله ثلاث حالات:

الحال الأولى: أن يكون نفيًا لوجوده، وهذا هو الأصل، مثل: لا خالق إلا الله. هذا نفي لوجود خالق للخلق سوى الله -عز وجل-، وهذا هو الذي يجب عليه حمل النفي؛ لأنه الأصل، فإن لم يمكن حمل النفي على هذا، وكان الشيء موجودًا، فإنه يحمل على نفي الصحة شرعًا، مثل: لا صلاة بغير وضوء. فالإنسان قد يصلي غير متوضئ وتوجد الصلاة، لكنها شرعًا منفية، وهذا نفي للصحة.

فإن لم يمكن الحمل على نفي الصحة لوجود دليل يمنع ذلك، فإنه يحمل على نفي الكمال، مثل: لا صلاة بحضرة طعام، ولا وهو يدافعه الأخبثان، فإنها هنا محمولةٌ على نفي الكمال، على أن بعضًا من أهل العلم يقول: إن هذا الحديث محمول أيضًا على نفي الصحة، إذا كان بحيث ينشغل انشغالا كاملا لا يدري ما يقول في صلاته، فإنه لا تصح صلاته حينئذ.

وعلى كل حال فهذه المراتب الثلاث ينبغي لطالب العلم أن يلاحظها:

أن الأصل في النفي نفي الوجود، فإن لم يمكن وكان الشيء موجودًا فهو محمول على نفي الصحة، فإن لم يمكن وكان قد قام الدليل على الصحة فإنه يكون محمولا على نفي الكمال.

وعلى هذا فقوله: «لا صلاة لمنفرد خلف الصف»، هو من القسم الثاني أي: مما نفيت صحته، فلا تصح صلاة منفردٍ خلف الصف، ولكن هذا يدل على وجوب المصافة، ووجوب المصافة عند التعذر يسقط بتعذره؛ لأن القاعدة المعروفة عند أهل العلم والتي دل عليها قوله تعالى: ﴿ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ﴾ [البقرة: ٢٨٦] تدل على أنه لا واجب مع العجز، وبهذا تبين أنه إذا تعذر الوقوف في الصف لكماله فإن المأموم أو الداخل يصف وحده ويتابع إمامه، وصلاته في هذه الحالة صحيحة.