(۱۴۴۹) سوال: در مورد چگونگی وضو گرفتن: اگر استفاده از آب برایش ضرر نداشته باشد، واجب است که با آب، وضو بگیرد؛ زیرا الله B می‌فرماید: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إلَی الکَعْبَینِ} [المائدة: ۶] : (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هرگاه خواستید به نماز بایستید، صورت‌هایتان و دستانتان را تا آرنج بشویید. سپس سرهایتان را مسح نمایید و پاهایتان را تا مچ بشویید). یعنی پاهایتان را تا مچ بشویید.
اگر آب برایش زیان داشته باشد یا نتواند از آب استفاده کند، تیمم می‌کند؛ زیرا الله B می‌فرماید: {وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ} [النساء: ۴۳] : (اگر بيمار يا در سفر بودید يا از قضاى حاجت آمده بودید يا با زنان آميزش كرده بودید و آب پیدا نکردید، پس تيمم كنيد).
روش تیمم بدین صورت است: یک بار با کف دو دستش به زمین می‌زند سپس با دو دستش صورت و دو دستش را تا مچ، مسح می‌کند. این روش تیمم برای شخص بیمار است که نمی‌تواند از آب استفاده کند. هرگاه شخص بیمار، تیمم کند، این تیمم برایش جایگزین وضو است لذا تا وقتی که طهارتش باطل نشود، نیازی به تیمم کردن دوباره نیست حتی اگر تیمم وی از صبح تا عشا باقی بماند زیرا الله B پس از بیان تیمم، فرمود: {مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ} [المائدة: ۶] : (الله نمىخواهد بر شما سخت بگيرد بلکه مىخواهد شما را پاك نماید). رسول الله ﷺ نیز فرمود: «جُعِلَتْ لِیَ الأرْضُ مَسجِداً وَ طَهُوراً»[۱] : (زمین برای من، محل نماز خواندن و پاکیزه قرار داده شده است). واژه‌ی طَهور (حرف طاء فتحه دارد) به معنای چیزی است که با آن طهارت گرفته می‌شود.
بنابراین آیه کریمه و حدیث نبوی دلالت دارد که تیمم، پاک کننده می‌باشد اما طهارتی که با آن حاصل می‌شود، موقتی است؛ یعنی هرگاه عذری که تیمم را برای شخص، حلال نموده است برطرف شد، بر وی واجب است که از آب استفاده نماید. برای مثال اگر به خاطر نبودن آب و از روی جنابت، تیمم کرد سپس آب یافت، بر وی واجب است که غسل کند هر چند که دوباره جنب نشده باشد. دلیل این حکم، حدیث ابو سعید خدری Ð است که بخاری Ë آن را طولانی و کامل روایت کرده است. در این حدیث، ماجرای مردی بیان شده که رسول الله ﷺ وی را دید که در گوشه‌ای قرار گرفته و همراه دیگران نماز نخوانده است. ایشان از او پرسید: «مَا مَنَعَكَ يا فُلَانُ أن تُصَلِّيَ مَعَ القَومِ؟» : (ای فلانی! چه چیزی سبب شد که با مردم نماز نخوانی؟) گفت: ای رسول الله! جنب شده‌ام و آبی برای غسل کردن نیست. رسول الله ﷺ فرمود: «عَلَيكَ بِالصَعِيدِ فَإنَّهُ يَكفِيكَ» : (از خاک استفاده کن که برایت کافی است). سپس نزد رسول الله ﷺ آب آوردند و مردم از آن نوشیدند و سیراب شدند. مقداری از آن آب باقی ماند و رسول الله ﷺ آن مقدار را به آن مرد داد و فرمود: «خُذ هَذَا أَفرِغهُ عَلَی نَفسِكَ»[۲] : (این آب را بگیر و بر خود بریز).
این ماجرا بر این امر دلالت دارد که تیمم فقط زمانی پاک کننده است که انجام آن برای شخص، جایز باشد اما هرگاه عذری که تیمم را برایش حلال کرده است برطرف شود، حَدَث (جنابت یا بی‌وضویی‌اش) باز می‌گردد و واجب است که برای نماز خواندن از آب استفاده کند.
روش نماز خواندن مریض را رسول الله ﷺ این‌گونه برای عمران بن حُصَین J بیان فرمود: «صَلِّ قائِماً فَإنْ لَمْ تَستَطِعْ فَقاعِداً فَإنْ لَمْ تَستَطِعْ فَعَلی جَنْبٍ»[۳] : (ایستاده نماز بخوان؛ اگر نتوانستی، نشسته نماز بخوان و اگر نتوانستی، دراز کشیده بر پهلو نماز بخوان). بنابراین واجب است که شخص بیمار به طرف قبله رو نماید و ایستاده نماز بخواند حتی اگر بر عصا، دیوار و… تکیه کند؛ اگر نتوانست بایستد، نشسته نماز بخواند و در حالت نشستن باید چهار زانو بنشیند نه این که پاهایش را دراز کند. برای رکوع، اشاره نماید و برای سجده در صورت امکان روی زمین سجده کند؛ اما اگر نتوانست، برای سجده هم اشاره نماید؛ بین دو سجده و برای تشهد نیز به همان حالت معمولی بنشیند. بر شخص بیمار، واجب است برای نمازش همانند انسان سالم از نجاست‌ها و… دوری می‌کند؛ یعنی با لباس پاکیزه و در مکانی پاکیزه نماز بخواند. اگر لباس نجس و ناپاک بر تن داشت و نتوانست آن را بیرون بیاورد، با همان لباس نماز می‌خواند و نیازی نیست که نمازش را دوباره ادا کند زیرا توان عوض کردن لباس را ندارد؛ اما اگر توانایی شستن آن لباس را داشت، باید آن را بشوید چنان که مثلا اگر نجاست در پایین لباس باشد. همچنین اگر فرش یا رختخوابش نجس و ناپاک باشد، واجب است آن را تمیز نموده و در جای پاکیزه نماز بخواند. اگر نتوانست آن را تمیز کند، چیز پاکی روی آن پهن نماید و نماز بخواند؛ اگر این کار را هم نتوانست انجام دهد و نتوانست به جای دیگری منتقل شود، بر همان مکان که ناپاک است نماز می‌خواند. تمام این آسان گرفتن و تخفیف‌ها برگرفته از این فرموده‌ی الله À است: {فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ} [التغابن: ۱۶] : (تا جایی که قدرت و توان دارید، تقوای الله À را پیشه سازید). همچنین فرموده‌ی الله À: «لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا» [البقرة: ۲۸۶] : (الله، هیچ کس را جز به اندازه‌ی قدرت و توانش، تکلیف نمی‌کند). رسول الله ﷺ نیز فرمود: «وَإذا أمَرتُکُم بِأمرٍ فأْتُوا مِنهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ»[۴] : (هرگاه شما را به کاری امر کردم، هر قدر قدرت و توان داشتید آن را انجام دهید).
[۱] تخریج آن گذشت.
[۲] صحیح بخاری: کتاب التیمم، باب الصعید الطیب وضوء المسلم یکفیه من الماء، شماره (۳۴۴). صحیح مسلم: کتاب المساجد ومواضع الصلاة، باب قضاء الصلاة الفائتة واستحباب تعجیل قضائها، شماره (۶۸۲).
[۳] صحیح بخاری: کتاب الجمعة، باب إذا لم یطق قاعدا صلی علی جنب، شماره (۱۱۱۷).
[۴] تخریج آن گذشت.
جواب:
