(۱۲۵۸) سوال: معنی این حدیث چیست و تا چه اندازه صحت دارد: «عبدالله بن ابو قتاده می‌گوید: روز جمعه در حال غسل بودم که پدرم وارد شد. گفت: آیا غسل جنابت است یا غسل جمعه؟ گفتم: غسل جنابت. گفت: یک غسل دیگر هم انجام بده. چون از رسول اللهﷺ شنیدم که فرمود: کسی که روز جمعه غسل کند، تا جمعه‌ی دیگر در طهارت است»؟[۱]
جواب:
الان حضور ذهن ندارم که این حدیث صحیح است یا خیر. اما غسل جمعه بسیار مؤکد و قول راجح نزد من بر وجوب آن است. واجب است هر کس که می‌خواهد در نماز جمعه شرکت کند، غسل نماید. دلیل آن نیز حدیث ابوسعید خُدری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ است که رسول اللهﷺ فرمودند: «غسل جمعه بر هر شخص بالغی، واجب است».[۲] نیز به دلیل این حدیث: «هر گاه یکی از شما برای نماز جمعه می‌رود، پس غسل نماید».[۳]
نیز وقتی امیر المومنین عمر بن خطاب رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ روز جمعه خطبه می‌کرد و عثمان بن عفان رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ وارد شد، انگار او را به خاطر تاخیرش ملامت کرد. عثمان گفت: یعنی: «به الله قسم همین که صدای اذان را شنیدم، وضو گرفتم و آمدم. عمر گفت: وضو که بله، ولی پیامبرﷺ فرمودند: هر گاه یکی از شما به نماز جمعه می‌رود، غسل نماید».[۴] عمر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ این را در خطبه گفت و به نظر می‌آید که او غسل جمعه را واجب می‌دانست. چرا نه، در حالی که فصیح‌ترین و ناصح‌ترین و عالِم‌ترین انسان یعنی رسول اللهﷺ می‌فرماید: «غسل جمعه واجب است» و بعد از آن هم وصفی می‌آورد که مشخص کند بر چه کسی واجب است و بر چه کسی واجب نیست. بنا بر این فرمود: «بر هر شخص بالغی».
این حدیث هیچ معارضی جز حدیث سَمُرهJ ندارد که آن هم در صحتش اختلاف است. حدیث می‌گوید: «هر کس روز جمعه وضو بگیرد خوب است و کسی که غسل نماید، غسل بهتر است».[۵]
البته دل انسان نمی‌تواند به این حدیث کاملا اعتماد کند. اولا از جهت اینکه علما در مورد شنیدن حسن از سمره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ اختلاف دارند. دوم اینکه ترکیب لفظی در حدیث مثل ترکیبی نیست که معهود از رسول اللهﷺ است. چرا که رسول اللهﷺ فصیح‌ترین شخص عرب است و در شیوه‌ی بیان این حدیث، نوعی رکیکی وجود دارد و این خود باعث می‌شود که قلب آدم به آن اطمینان نیابد. وقتی چنین است دیگر درست نیست که این حدیث را به عنوان معارض در مقابل حدیث صریح و صحیح و واضحی آورد که می‌گوید: «غسل جمعه بر هر شخص بالغی، واجب است» و حدیث: «هر گاه یکی از شما به نماز جمعه می‌رود، غسل نماید».
نزد اهل علم نیز معروف است که اصل در امر، وجوب است[۶] و سپس رسول اللهﷺ این وجوب را چنین مورد تاکید قرار می‌دهد: «غسل جمعه واجب است». پس باید به آن عمل نمود. حال اگر انسان هم می‌خواهد غسل جمعه را به جای آورد و هم غسل جنابت، اشکالی ندارد که برای هر دو یک نیت کند و غسل نماید. زیرا رسول اللهﷺ فرمودند: «همانا اعمال به نیت‌ها بستگی دارد و برای هر شخص بر مبنای نیتش پاداش داده می‌شود».[۷] کما اینکه وقتی شخص وارد مسجد شود و نماز فرض بخواند، نماز فرضش به جای نماز تحیت مسجد هم به حساب می‌آید.
البته برخی از اهل علم می‌گویند: باید اول شخص از جنابت غسل نماید و برای جمعه، غسل دیگری را به جای آورد. ولی قول اول صحیح‌تر است و آن اینکه یک غسل به عنوان غسل جنابت و جمعه با هم باشد. زیرا رسول اللهﷺ می‌فرماید: «همانا اعمال به نیت‌ها بستگی دارد و بر هر شخص بر مبنای نیتش پاداش داده می‌شود». پس اگر کسی با یک غسل هم نیت جنابت و هم نیت جمعه کرد، درست است.
***
[۱] روایت ابن خزیمه (ج۳، ص۱۲۹، حدیث شماره۱۷۶۰). طبرانی در «المعجم الأوسط» (ج۸، ص۱۳۰، حدیث شماره ۸۱۸۰). ابن حبان آن را صحیح می‌داند (ج۴، ص۲۴، حدیث شماره۱۲۲۲) و حاکم نیز آن را صحیح می‌داند (ج۱، ص۴۱۹، حدیث شماره ۱۰۴۴). ذهبی نیز با تصحیح حاکم موافق است. از ابوقتاده رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «دَخَلَ عَلَيَّ أَبُو قَتَادَةَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَأَنَا أَغْتَسِلُ ، قَالَ: غُسْلُكَ هَذَا مِنْ جَنَابَةٍ؟ قُلْتُ: نَعَمْ ، قَالَ: فَأَعِدْ غُسْلًا آخَرَ ، إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَقُولُ: مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لَمْ يَزَلْ طَاهِرًا إِلَى الْجُمُعَةِ الْأُخْرَى».
[۲] صحیح بخاری: کتاب الجمعة، باب فضل الغسل یوم الجمعة، حدیث شماره (۸۷۹). صحیح مسلم: کتاب الجمعة، باب وجوب غسل الجمعة، حدیث شماره (۸۴۶). از ابوسعید خدری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «غُسْلُ يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُحْتَلِمٍ».
[۳] صحیح بخاری: کتاب الجمعة، باب فضل الغسل یوم الجمعة و هل علی الصبی الشهود یوم الجمعة أو النساء، حدیث شماره (۸۳۷). صحیح مسلم: کتاب الجمعة، حدیث شماره (۸۴۴)، از ابن مسعود رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِذَا أراد أحدكم أن يأتي الجمعة، فليغتسل».
[۴] صحیح مسلم: کتاب الجمعة، حدیث شماره (۸۴۵)، از عبدالله بن عمر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «أَنّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ، بَيْنَا هُوَ يَخْطُبُ النَّاسَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ، دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم. فَنَادَاهُ عُمَرُ: أَيَّةُ سَاعَةٍ هَذِهِ؟ فَقَالَ: إِنِّي شُغِلْتُ الْيَوْمَ. فَلَمْ أَنْقَلِبْ إِلَى أَهْلِي حَتَّى سَمِعْتُ النِّدَاءَ. فَلَمْ أَزِدْ عَلَى أَنْ تَوَضَّأْتُ. قَالَ عُمَرُ: وَالْوُضُوءَ أَيْضًا وَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم كَان يَأْمُرُ بِالْغُسْلِ».
[۵] سنن أبوداود: کتاب الطهارة، باب الرخصة فی ترک الغسل یوم الجمعة، حدیث شماره (۳۵۴)، و سنن ترمذی: کتاب الجمعة، باب فی الوضوء یوم الجمعة، حدیث شماره (۴۹۷)، و گفته: این حدیث، حسن است. همچنین سنن نسائی: کتاب الجمعة، باب الرخصة فی ترک الغسل یوم الجمعة، حدیث شماره (۱۳۸۰)، از سمرة بن جندب رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «مَنْ تَوَضَّأَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ فَبِهَا وَنِعْمَتْ، وَمَنِ اغْتَسَلَ فَهُوَ أَفْضَلُ».
[۶] یعنی هر گاه صیغه‌ی امر در مورد حکمی بیاید، دلالت بر واجب بودن آن می‌دهد مگر در صورتی که قرینه‌ای وجود داشته باشد که آن را از وجوب خارج سازد.
[۷] صحیح بخاری: باب کیف کان بدء الوحی إلی رسول اللهﷺ، حدیث شماره (۱). صحیح مسلم: کتاب الإمارة، باب قوله صلی الله علیه وسلم: إنما الأعمال بالنیة، حدیث شماره (۱۹۰۷). از امیرالمومنین عمر بن خطاب رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى».
