(۱۱۲۷) منظور از «لا ضرر و لا ضرار»

(۱۱۲۷) سوال: معنی این حدیث چیست که پیامبرﷺ می‌فرماید: «نه برای خود ضرر بخواهید و نه برای دیگران»؟[۱]

جواب:

یعنی اینکه ابقای ضرر، جایز نیست و شرع هر ضرری را نفی می‌کند. بنا بر این از بین بردن هر گونه ضرری، و اجب است. زیرا از نظر شرعی و عقلی، ضرر باید دفع شود و امکان ندارد که شخص عاقلی ضرر را بپذیرد و شریعت نیز آن را نمی‌پذیرد. اما «ضرار» در حدیث از «مُضارّة» می‌آید. یعنی: برای هیچ کس جایز نیست به برادرش ضرر برساند، حتی اگر در مسائلی باشد که ضرری در آن نیست. اما در صورتی که به قصد ضرر رساندن به برادرش باشد، نباید این کار را بکند. هر کس چنین کنید، الله به او ضرر خواهد رساند.

این حدیث دلالت دارد که از نظر شریعت، ضرر چه از روی قصد اتفاق افتد یا غیر قصد، باید از بین برود. اگر از روی قصد باشد، «مُضارّة» نامیده می‌شود و اگر بدون قصد باشد، ضرر است. زیرا انسان گاهی اوقات کاری را انجام می‌دهد که هدفش ضرر رساندن به دیگری نیست، اما ضرر پیش می‌آید. در چنین حالتی باید ضرر از بین برود. گاهی نیز این کار را از روی عمد انجام می‌دهد و اینجاست که شامل «ضرار» می‌شود.

مثال‌های زیادی برای این حدیث وجود دارد. مثلا شخصی پنجره‌ای در دیوار خانه‌اش باز کند به این نیت که اتاق روشن گردد و هوای تازه وارد شود. اما بعد مشخص شود که این پنجره به خانه‌ی همسایه دید دارد و به این صورت باعث ضرر به او می‌شود. در چنین حالتی باید این ضرر را از بین ببرد و پنجره را بردارد یا بالاتر ببرد تا به همسایه‌اش ضرری نرسد. این ضرر است نه ضرر رساندن به دیگران. زیرا شخص به نیت اینکه به همسایه‌اش ضرر برساند، پنجره را نصب نکرده است. اما این اضرار بدون قصد به وجود آمده و با این حال، از بین بردن این ضرر، واجب است.

اما ضرر رساندن به دیگران از روی قصد: مانند شخصی که آلات پر سر و صدایی در خانه‌اش به کار می‌برد که هدف از آن، آزار رساندن به همسایه‌ها است. چنین شخصی باید از این کار که باعث ضرر رسیدن به همسایگان است، دست بکشد. دیگر اینکه چون این کار را به هدف اذیت همسایه‌ها انجام می‌دهد، گناه کار است.

***

^[۱] منسد أحمد: (ج۱، ص۳۱۳)، حدیث شماره (۲۸۶۷). سنن ابن ماجه: کتاب الأحکام، باب من بنی فی حقه ما یضر بجاره، حدیث شماره (۲۳۴۱)، از عُبادة بن الصامت رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «لَا ‌ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ».

تعداد بازدید: 7

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل ما معنى قول الرسول صلى الله عليه وسلم: «لا ضَرَرَ ولا ضرار»؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: معنى «لا ضرر ولا ضرار» أنه لا يجوز إبقاء الضرر، وأن الضرر منتف شرعًا، فكل شيء فيه ضرر فإنه يجب إزالته؛ لأن الضرر مدفوع شرعًا وعقلا ولا يمكن للعاقل أن يُقره، ولا للشريعة الإسلامية أن تُقرّه. وأما الضّرار فهو من المضارة، أي: ولا يحل لأحد أن يُضار أخاه، حتى وإن كان فيهما لا ضرر فيه ما دام يقصد أن يضر أخاه، فمن ضار ضار الله به.

فهذا الحديث يدل على أن الضرر منتف شرعًا، سواء حصل بقصد أو بغير قصد، فإن حصل بقصد فهو مُضارَّة، وإن حصل بغير قصد فهو ضرر، فالإنسان أحيانًا يفعل الشيء لا يريد الضرر ولكنه يحصل به الضرر، فإنه في هذه الحال يجب إزالته، وأحيانًا يفعل ما فيه الضرر قاصدا ذلك، وحينئذ يكون مضارا.

ولهذا أمثلة كثيرة: لو أن رجلًا فتح نافذة في جداره بقصد إضاءة المحل وإدخال الهواء عليه، ثم تبين أن هذه النافذة تضر الجار بالاطلاع عليه وعلى ما في بيته، فإنه يجب رفع هذا الضرر بأن تُزال النافذة أو تُرفع حتى لا ينكشف الجار بها، وهذا ضرر وليس بمُضارّة؛ لأن الذي فتح النافذة لا يقصد ضرر جاره، ولكن حصل الضرر بغير قصد، ومع ذلك يجب إزالة هذا الضرر.

وأما المضارة: فرجلٌ صار يستعمل أشياء مزعجة في بيته بقصد الإضرار على الجيران ليس له في ذلك منفعة، ولكنه يريد الإضرار على الجيران، فيجب على هذا الإنسان أن يدع ما فيه الضرر على جيرانه، ويكون آثا بقصد الإضرار.