(۹۳۵) سوال: جمع بین این دو آیه در سوره‌ی هود و إسراء چگونه است: {مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَهُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُونَ} [هود: ١٥]. (کسی که زندگانی دنيا و زینت آن را بخواهد، پاداش اعمالش را در آن به طور کامل و تمام به آنها می‌دهیم و چیزی از آنها کم نخواهد شد}. آیه‌ی سوره‌ی إسراء: {مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ} [إسرء: ۱۸]. (هرکس که دنیای زودگذر را بخواهد، به زودی به هر کس بخواهیم می‌دهیم)؟

جواب:

جمع بین این دو آیه چنین است: آیه‌ی هود با آیه‌ی سوره‌ی اسراء مقید شده است. پس این آیه: {نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا}، یعنی: چنانچه بخواهیم، پاداش اعمالشان را کامل در این دنیا به آنان می‌دهیم، با این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ مقید می‌شود: {عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَن نُّرِيدُ}، (برای هر که بخواهیم؛ همان اندازه که بخواهیم؛ زود خواهیم داد). با این توضیح، تعارضی بین دو آیه نیست.

به همین مناسبت می‌گویم: به هیچ عنوان امکان ندارد بین دو نص صحیح، تعارض وجود داشته باشد. امکان تعارض بین دو آیه از قرآن یا دو حدیث که صحت آنها از رسول اللهﷺ ثابت باشد، وجود ندارد. بنا بر این وقتی توهم تعارض پیش آمد، بدین خاطر است که شخص یا بر حسب تصورش فکر می‌کند تعارض وجود دارد، در حالی که تعارضی میان آن دو وجود ندارد و یا شخص بی اطلاع است. دو نص وجود دارند که ظاهرا با هم در تعارض هستند، اما چنین نیست؛ بلکه تخصیص یا تقییدی در این میان وجود دارد که او نمی‌فهمد یا نمی‌داند و در این صورت، نسبت به این دو نص، جاهل است.

اما تعارض حقیقی میان دو آیه از قرآن یا دو حدیث از رسول اللهﷺ هرگز امکان ندارد. زیرا قرآن و سنت صحیح پیامبرﷺ هر دو کاملا حق هستند و امکان ندارد دو حق با یکدیگر در تعارض باشند. زیرا فرض تعارض بین دو نص، مستلزم این است که یکی از آن دو حق و دیگری باطل باشد. چنین چیزی در مورد قرآن و سنت پیامبرﷺ منتفی است.

پس هر وقت تصور کردی که تعارضی بین دو نص وجود دارد، باید در هر دو نص تدبر کنی. اگر توانستی بین آن دو جمع بندی کنی، خوب است. اما در غیر این صورت، باید از اهل علم سوال کنی. زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ} [نحل: ٤٣]: (پس اگر نمی‌دانید از اهل علم بپرسید). اگر این هم برایت میسر نبود، باید دست نگه داشته و بگویی: پروردگارا، تو منزّه از هر عیب و نقصی. ما هیچ علمی نداریم مگر آنچه که تو به ما آموخته‌ای. بی گمان تو علیمِ حکیمی. این حال راسخین در علم است.

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا} [آل عمران: ۷]: (او کسی است که کتاب را بر تو نازل کرد. بخشی از آن، آیات محکم است، که آنها اساس کتاب است. و دیگر متشابهات است. اما کسانی‌که دردل‌هایشان کژی و انحراف است، برای فتنه جویی -و گمراه کردن مردم- و بخاطر تأویل آن -به دلخواه خود- از متشابه آن پیروی می‌کنند. درحالی که تأویل آن را جز الله نمی‌داند و راسخان در علم می‌گویند: ما به همه‌ی آن ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگار ماست).

***