(۸۵۶) سوال: برخی می‌گویند: آیات هفت‌گانه‌ی سوره‌‌ی فاتحه فقط با بسمله کامل می‌شود و با این توجیه، بسمله را اولین آیه‌ی سوره بر می‌شمارند و به فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ استناد می‌کنند که می‌فرماید: {وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ} [حجر: ٨٧] (به راستی به تو سبع المثانی -سورۀ فاتحه- و قرآن عظیم دادیم).

جواب:

بله. برخی نیز می‌گویند: سوره‌‌ی فاتحه بدون بسمله، هفت آیه‌ی کامل است که همین قول دوم صحیح است. دلیلش هم این است که رسول اللهﷺ بسمله را در نماز جهری، بلند نمی‌خواند و {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ} را بلند می‌خواند. اگر بسمله آیه‌ای از سوره‌‌ی فاتحه بود آن را نیز همانند دیگر آیاتش بلند می‌خواند.

دلیل دیگر: حدیث ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ از رسول اللهﷺ است که می‌فرماید: «نماز – یعنی سوره‌‌ی فاتحه – را میان خود و بنده‌ام تقسیم نمودم. هرگاه بنده بگوید: {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}، می‌فرماید: بنده‌ام مرا حمد و ستایش نمود. وقتی بنده بگوید: {الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}، می‌فرماید: بنده‌ام از من تعریف کرد. آنگاه که بنده بگوید: {مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}، می‌فرماید: بنده‌ام مرا تمجید نمود. هرگاه بنده بگوید: {إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ}، می‌فرماید: این را بین خود و بنده‌ام نصف کرده‌ام. هرگاه بنده بگوید: {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ}، می‌فرماید: این برای بنده‌ام است و آنچه را درخواست کند به وی عطا می‌کنم».[۱] در این حدیث نیز شروع با کلمه‌ی الحمدلله رب العالمین بود.

اما پیرامون هفت آیه بودن سوره‌‌ی فاتحه، سائل گوش دهد: {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ} آیه‌ی‌اول است. {الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ} آیه‌ی‌دوم و {مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ} آیه‌ی‌ سوم. {إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ} آیه‌ی چهارم و {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ} آیه‌ی پنجم. {صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ} آیه‌ی ششم و {غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ} آیه‌ی هفتم است. بدون شک این ترتیب به صواب نزدیک‌تر است. بدین خاطر که آیه‌ها در طول با یکدیگر تناسب دارند. اما اگر {صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ} را یک آیه بدانی، طولش دو برابر بقیه‌ی آیات می‌شود.

همچنین سوره‌‌ی فاتحه بین الله و بنده است که سه آیه‌اش حق الله، سه آیه‌اش حق بنده و یک آیه بین این دو حق است: {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ} همه‌اش حق الله است. {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ * غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ} نیز حق انسان است. {إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ} بین این دو حق قرار گرفته که همان آیه‌ی چهارم – بین سه حق الله و سه حق بنده – است. در اینجا تناسب، ظاهر و آشکار است و به همین دلیل اگر انسان، سوره‌‌ی فاتحه را بدون بسمله بخواند نمازش صحیح می‌باشد. زیرا سوره‌‌ی فاتحه را با هفت آیه‌اش خوانده است.

***

^[۱] صحیح مسلم: كتاب الصلاة، باب وجوب قراءة الفاتحة في كل ركعة، حدیث شماره: (٣٩٤). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «قَسَمْتُ الصَّلَاةَ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي نِصْفَيْنِ، فَإِذَا قَالَ: {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}، قَالَ: حَمِدَنِي عَبْدِي وَ إِذَا قَالَ: {الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}، قَالَ: أَثْنَى عَلَيَّ عَبْدِي. وَ إِذَا قَالَ: {مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}، قَالَ: مَجَّدَنِي عَبْدِي. و إِذَا قَالَ {إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ} قَالَ: هَذَا بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ. فَإِذَا قَالَ: {اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ}، قَالَ: هَذَا لِعَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ».