(۵۰۰) حكم توسل به افراد صالح

(۵۰۰) سوال: حكم توسل به افراد صالح چیست؟ لطفا به طور مفصل، توضیح دهید.

جواب:

توسل یعنی انتخاب و گرفتن وسیله‌ای که فرد را به هدف و مقصود برساند. همچنین روشن است که این وسیله باید وسیله‌ی صحیح و درستی برای رساندن به مقصود باشد اما در غیر این صورت، باطل است و انجام آن جایز نیست زیرا چیزی که بر پایه‌ی باطل و نادرستی باشد، باطل است. بنابراین قاعده حکم توسل به صالحان را خواهیم دانست: توسل به صالحان پس از مرگ آنان، جایز نیست زیرا به کسانی که به آن‌ها متوسل شده‌اند، سودی نمی‌رسانند و هرگز توانایی دعا و شفاعت نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را نخواهند داشت مگر به فرمان و اجازه‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ؛ چون پیامبر ﷺ فرمود: «إِذَا مَاتَ الإنْسَانُ انْقَطَعَ عنْه عَمَلُهُ إِلَّا مِن ثَلَاثَةٍ: إِلَّا مِن صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو له»: (هرگاه انسان بمیرد، عمل وی قطع می‌شود؛ مگر از سه چیز: صدقه‌ی جاریه، علمی که از آن سود برده شود یا فرزند صالح و نیکوکاری که برای وی دعا کند).
توسل به افراد صالح که زنده هستند، دو نوع است:
نوع اول: توسل به اعمال صالح آنان یا به جاه و مقام آنان نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ و… ؛ این نوع، حرام است. چنان که مثلا بگوید: “ای الله! به خاطر نمازی که فلانی خوانده، از تو می‌خواهم که مرا ببخشی. ” این نوع توسل، ممنوع و حرام است؛ زیرا نماز یک شخص فقط به خودش سود می‌رساند اما برای شما فایده ندارد و اصلا از عمل شما نیست که بگویی نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ برایم سودمند است. توسل به جاه و مقام فرد صالح و نیکوکار نیز ممنوع و حرام است زیرا ذات و مقام آن فرد به شما سودی نمی‌رساند؛ لذا اگر بگویی: “ای الله! به وسیله‌ی فلانی یا با توسل به مقام فلانی، از تو می‌خواهم که مرا ببخشی. ” جایز نیست و سودی برایت ندارد، تفاوتی هم ندارد که آن شخص زنده یا مرده باشد؛ زیرا جاه و مقام آن شخص، وسیله‌ای نیست که شما را به هدفتان برساند و فقط خود آن فرد می‌تواند از آن سود ببرد اما برای شما هرگز سودی ندارد.
نوع دوم: توسل به دعای نیکوکاران و صالحان که زنده هستند؛ این توسل ایرادی ندارد. چنان که مثلا بگوید: “ای الله! از تو می‌خواهم که دعای فلانی را در حق من بپذیری.” سپس از آن فرد صالح می‌خواهید که دعا کند. این کار، ایرادی ندارد و صحابه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُم با درخواست دعا از رسول الله ﷺ به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل می‌شدند چنان که در صحیح بخاری و مسلم از حدیث انس بن مالك رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ آمده است که می‌گوید: “روز جمعه در حالی که رسول الله ﷺ خطبه می‌خواند مردی وارد مسجد شد؛ گفت: ‌ای رسول الله! اموال از بين رفت و راه‌ها قطع شد، از الله بخواه تا بر ما باران نازل کند. انس بن مالک رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ می‌گوید: رسول الله ﷺ دستانش را به سوی آسمان بالا برد و فرمود: «اللَّهُمَّ أَغِثْنَا، اللَّهُمَّ أَغِثْنَا، اللَّهُمَّ أَغِثْنَا». : (ای الله، بر ما باران نازل فرما؛ ‌ای الله! بر ما باران نازل فرما؛ ‌ای الله! بر ما باران نازل فرما) انس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ می‌گوید: به الله سوگند هيچ ابر يا تکه ابر کوچکی در آسمان نمی‌ديديم و بين ما و کوه سَلع هيچ خانه و منزلی وجود نداشت. ناگهان از پشت کوه سلع تکه ابری مانند سپر جنگی ظاهر شد؛ وقتی به وسط آسمان رسيد، گسترده شد و شروع به ريزش باران کرد. به الله سوگند يک هفته‌ی کامل، خورشيد را نديديم. وضعیت به همین منوال بود که در جمعه‌ی آينده، مردی از همان درب در حالی که رسول الله ﷺ خطبه می‌خواند، وارد مسجد شد و گفت: ‌ای رسول الله! اموال از بين رفت و راه‌ها ويران شد؛ از پروردگارت بخواه تا ريزش باران را قطع کند. انس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ می‌گويد: رسول الله ﷺ دستانش را به سوی آسمان بالا برد و دعا فرمود: «اللَّهُمَّ حَوَالَيْنَا وَلا عَلَيْنَا، اللَّهُمَّ على الآكَامِ وَالظِّرَابِ وَبُطُونِ الأَوْدِيَةِ وَمَنَابِتِ الشَّجَر»: (ای الله! اين باران را بر اطراف ما نازل فرما، نه بر ما؛ ‌ای الله! باران ‌را بر کوه‌ها و تپه‌ها و در دره‌ها و محل رويش درختان نازل فرما).
این توسل از جمله توسل جایز است اما آیا شایسته است انسان از دیگری بخواهد تا برایش دعا کند؟ در پاسخ می‌گوییم: شایسته نیست که انسان از دیگران بخواهد تا برایش دعا کنند؛ به دو دلیل:
۱) برای فرد، نوعی احساس حقارت و خواری در برابر کسی که از او دعا خواسته می‌شود، ایجاد می‌شود.
۲) چه بسا شخصی که از او برای دیگران دعا خواسته می‌شود، مغرور و خود شیفته شود و بگوید: من کسی هستم که مردم با دعای من به پروردگارشان متوسل می‌شوند! و با این خودبینی و خود برتر بینی هلاک شود!
تردیدی نیست که اگر خود فرد از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ درخواست و دعا کند، بهتر است از این ‌که از دیگران بخواهد تا برایش دعا کنند؛ زیرا اگر فرد خودش از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ درخواست و دعا کند:
۱- از این فرمایش الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرمان‌برداری کرده است: {وَقَالَ رَبُّكُمُ وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ} [غافر: ۶۰]: (پروردگارتان فرمود: مرا فرا بخوانید تا برایتان اجابت کنم؛ قطعاً کسانی ‌که از عبادت من سر باز زنند، حتما با حقارت وارد جهنم می‌شوند).
۲- قربت و نزدیکی به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را به دست می‌آورد؛ زیرا دعا عبادت است و عبادت موجب تقرب و نزدیکی به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌شود.
۳- اگر خودش دعا کند، احساس نیاز و احتیاج به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌کند و در می‌یابد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ یگانه پناه او است.
۴- اگر خودش دعا کند، هر گونه که خودش بخواهد با تمام جزئیات و به طور کامل از الله درخواست می‌کند و بدین صورت برای خواسته‌اش اصرارو پا فشاری می‌کند.
۵- اگر خودش دعا کند، فقط به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اعتماد، تکیه و توکل می‌نماید و فقط به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ پناه می‌برد که بدون شک، این مسئله تأثیر بسیار زیادی در اصلاح وی و قلبش دارد.
۶- اگر خودش دعا کند، از منت کسانی که برایش دعا می‌کنند در امان، خواهد ماند.
مهم این است که شایسته است انسان خودش برای خود دعا نماید؛ برخی فواید این مسئله را بیان کردیم و چه بسا فواید دیگری نیز وجود داشته باشد که این جا از قلم افتاده باشد. این حکم توسل به صالحان است.
چیزی که به گمان برخی مردم، توسل به صالحان است اما در حقیقت، عبادت کردن آنان و شرك است، توسل نامیده نمی‌شود بلکه شرک است؛ چنان که مثلا در کنار قبر می‌گویند: “ای فلانی! مرا از سختی رهایی بخش و کارم را آسان فرما” و… که افراد نادان، مرتکب می‌شوند و گمان می‌کنند از جمله توسل است. این کار در حقیقت، شرک و شبیه سخن مشرکان است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ درباره‌ی آنان می‌فرماید: {وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى الله زُلْفَى} [الزمر: ۳]: (کسانی‌ که معبودانی غیر از الله را برگزیدند، (گفتند:) ما آن‌ها را فقط برای این که ما را به الله بسیار نزدیک کنند، عبادت می‌کنیم) بنابراین بر مؤمن واجب است همیشه به پروردگارش وابسته باشد، خودش از او درخواست و دعا نماید، نزد کسی ابراز نیاز نکند و به هیچ ‌کس پناه نبرد. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به همگی توفیق دهد.

***

تعداد بازدید: 2

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل من ليبيا: هل يجوز ذكر السيادة للرسول في الصلاة عليه، سواء في التشهد أم خلافه ؟ وما الأفضل ذكرها أم تركها؟ وهل يجوز التوسل به صلى الله عليه وسلم أم لا؟

فأجاب رحمه الله تعالى: الجواب عن السؤال الذي عُرض علينا في هذه الحلقة، وهو تسويد الرسول صلى الله عليه وسلم و عند الصلاة عليه، فإننا نقول: لا ريب أن رسول الله صلى الله عليه وسلم سيد ولد ،الخلق، وسيد ولد آدم، وأن له السيادة المطلقة عليهم، لكنها السيادة البشرية، سيادة بشر على بشر، أما السيادة المطلقة فإنها الله -عز وجل-، فالرسول -عليه الصلاة والسلام – سيد ولد آدم في الدنيا والآخرة، وهو إمامهم عليه الصلاة والسلام، ويجب على المؤمن أن يعتقد ذلك في رسوله صلى الله عليه وسلم.

أما زيادة «سيدنا» في الصلاة على رسوله صلى الله عليه وسلم فإن أردنا الألفاظ التي وَرَد بها النص لا ينبغي ذكرها إذا كانت لم تُذكر؛ لأن الصيغة التي وردت عن النبي صلى الله عليه وسلم في صفة الصلاة عليه هي أحسن الصيغ وأولاها بالاتِّباع. أما إذا كان يُصلي على النبي صلى الله عليه وسلم صلاة مطلقة فإنه لا بأس أن يقول: صلَّى الله وسلَّم على سيدنا محمد، وعلى آله وصحبه أجمعين. مثلا، ولا بأس أن يقولها؛ لأن النبي له السيادة على البشر، ولكننا في الصلاة على النبي صلى الله عليه وسلم في التشهد لا نزيدها؛ لأنها لم ترد عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، فنقول: السلام عليك أيها النبي، ورحمة الله وبركاته. ولا نقول: السلام عليك سيدنا أيها النبي صلى الله عليه وسلم. ونقول: اللهم صل على محمد، وعلى آل محمد ولا نقول: اللهم صل على سيدنا محمد. بل لا نقول: اللهم صل على نبينا محمد. ولكن نقول: اللهم صل على محمد. كما جاء به النص، هذا هو الأولى والأفضل.

أما التوسل بالنبي صلى الله عليه وسلم فإن التوسل به أقسام:

أولها: أن يتوسل بالإيمان به وهذا التوسل صحيح؛ مثل أن يقول: اللهم إني آمنت بك وبرسولك، فاغفر لي. هذا لا بأس به، وهو صحيح، وقد ذكره الله تعالى في القرآن في قوله: ﴿ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَنِ أَنْعَامِنُوا بِرَبِّكُمْ فَامَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ ﴾ [آل عمران: ۱۹۳]. ولأن الإيمان بالرسول صلى الله عليه وسلم وسيلة شرعية لمغفرة الذنوب وتكفير السيئات، فهو قد توسل بوسيلة ثابتة شرعًا.

ثانيها: أن يتوسل بدعائه : أي أن يدعو للمشفوع له، وهذا أيضًا جائز وثابت، لكنه لا يمكن أن يكون إلا في حياة الرسول صلى الله عليه وسلم، وقد ثبت عن عمر رضي الله عنه أنه قال: «اللَّهُمَّ إِنَّا كُنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنَا فَتَسْقِينَا، وَإِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِعَمْ نَبِيِّنَا فَاسْقِنَا». فَيَقُومُ العَبَّاسُ فَيَدْعُو فيُسْقَون». فالتوسل في حياة النبي بدعائه جائز، ولا بأس به.

ثالثها: أن يتوسل بجاه الرسول صلى الله عليه وسلم سواء في حياته، أم بعد مماته، فهذا توسل بدعي، لا يجوز؛ وذلك لأن جاه الرسول -عليه الصلاة والسلام- لا ينتفع به إلَّا الرسول صلى الله عليه وسلم، أما بالنسبة إليك فإنك لا تنتفع به؛ لأنه ليس من عملك، وشيء ليس من عملك لا ينفعك، وعلى هذا فلا يجوز للإنسان أن يقول: اللهم إني أسألك بجاه نبيك أن تغفر لي، أو أن ترزقني الشيء الفلاني. لأن الوسيلة لا بد أن تكون وسيلة، والوسيلة مأخوذة من الوسل، بمعنى الوصول إلى الشيء، فلا بد أن تكون هذه الوسيلة موصلة إلى الشيء، وإذا لم تكن موصلة إليه فإن التوسل بها غير مجد ولا نافع.

وعلى هذا فنقول: التوسل بالرسول عليه الصلاة والسلام- ثلاثة أقسام:

١ – أن يتوسل بالإيمان به واتباعه وهذا جائز في حياته وبعد مماته.

2- أن يتوسل بدعائه، أي بأن يطلب من الرسول صلى الله عليه وسلم أن يدعو له، فهذا جائز في حياته لا بعد مماته؛ لأنه بعد مماته متعذر.

3- أن يتوسل بجاهه ومنزلته عند الله، فهذا لا يجوز، لا في حياته، ولا بعد مماته؛ لأنه ليس وسيلة؛ إذ إنه لا يُوصل الإنسان إلى مقصوده؛ لأنه ليس من عمله.

فإذا قال قائل: لو جئتُ إلى الرسول -عليه الصلاة والسلام- عند قبره، وسألته أن يستغفر لي، أو أن يَشفع لي عند الله، فهل يجوز ذلك أم لا؟ قلنا: لا يجوز. فإذا قال: أليس الله يقول: ﴿ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّابًا رَحِيمًا ﴾ [النساء: ٤٦٤؟ قلنا: بلى، إن الله يقول ذلك، ولكنه يقول: ﴿ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ ﴾ [النساء: ٦٤]. وإذ هذه ظرف لما مَضَى، وليس ظرفًا للمستقبل، لم يقل الله تعالى ولو أنهم إذا ظلموا أنفسهم جاءوك فاستغفروا الله واستغفر لهم الرسول. بل قال: ﴿إذ ظَلَمُوا﴾.

فالآية تتحدث عن أمر وقع في حياة الرسول -عليه الصلاة والسلام-، وحصل من بعض القوم مخالفة وظلم لأنفسهم، فقال الله تعالى: ﴿ وَلَوْ أَنَّهُمْ إذ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ ﴾ [النساء: ٦٤]، واستغفار الرسول صلى الله عليه وسلم بعد مماته أمر متعذر؛ لأنه إذا مات العبد انقطع عمله، كما قال الرسول صلى الله عليه وسلم: «إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ: إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ». فلا يمكن للإنسان بعد موته أن يستغفر لأحد، بل لا يستغفر لنفسه أيضًا؛ لأن العمل انقطع.

يقول السائل: إذا على هذا لا يكون التوسل إلا بالإيمان بالرسول صلى الله عليه وسلم مثلا، لكن هل نقيس عليه التوسل بأي عبادة من العبادات، كالتوسل مثلا بصلاة الإنسان أو بصومه، أو بعمل من أعماله الصالحة؟

فأجاب رحمه الله تعالى: نعم يتوسل به، ولا بأس به، فيقول مثلا : اللهم لك صليت، ولك صمت، ولك حججت -وما أشبه ذلك- فاغفر لي هذا لا بأس به؛ لأن هذه الأعمال من أسباب المغفرة.