(۲۴۸) سوال: منظور از قضا و قدر به طور مفصّل چیست؟

جواب:

قضا زمانی که به تنهایی ذکر شود همان قدر است و قدر نیز همان قضا است زمانی که به تنهایی ذکر شود اما اگر با هم ذکر شوند قضا به معنای چیزی است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ انجام می‌‌دهد و قدر به معنای چیزی است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در ازل نوشته است. علما É ذکر نموده‌‌اند که ایمان به قدر مراتبی دارد:

 مرتبه‌‌ی اول: ایمان به علم الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: ایمان به این که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به همه چیز آگاه است و هیچ چیزی در زمین و آسمان بر او مخفی نمی‌‌ماند. او به گذشته و آینده آگاهی دارد و هیچ چیزی مگر با آگاهی و علم او رخ نمی‌‌دهد. مرتبه‌_‌ی دوم: ایمان به کتابت و نوشتن؛ یعنی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آن چه را تا روز قیامت رخ می‌‌دهد، در لوح محفوظ نوشته است همان طور که رسول الله ﷺ می‌‌فرماید: «إن أوَّلَ مَا خَلَقَ اللهُ القَلَمَ، ثُمَّ قَالَ: أکتُبْ. فَجَرَی فِی تِلکَ السَّاعَةِ بِمَا هُوَ کائِنٌ إلَی یَومِ القِیامَةِ»^۱ : «اولین چیزی که الله آفرید، قلم است. سپس به آن فرمود: آنچه را از این ساعت تا روز قیامت رخ می‌‌دهد، بنویس». دلیل این دو مرتبه، این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است: {أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ} [حج: ۷۰]: «آیا ندانسته‌ای که الله آنچه را در آسمان و زمین است، می‌داند؟ بی گمان (همه‌ی) این‌ها در کتابی ثبت است. مسلماً این بر الله آسان است».

مرتبه‌‌ی سوم: ایمان به مشیئت و اراده‌ی عام الله و این که هر چه رخ ‌دهد، با اراده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است؛ در این قسمت بین آن چه از فعل الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ باشد: {وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ} [ابراهيم: ۲۷]: «الله هر چه بخواهد؛ انجام می‌دهد» و آن چه از افعال مخلوقاتش باشد: {وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ} [بقرة: ۲۵۳]: «اگر الله می‌خواست کسانی که بعد از آن‌ها بودند، پس از آن نشانه‌های روشن که برایشان آمد، با یک دیگر جنگ نمی‌کردند ولی دچار اختلاف شدند، پس برخی از آنان ایمان آوردند و برخی از آنان کفر ورزیدند و اگر الله می‌خواست، با هم جنگ نمی‌کردند ولی الله آنچه را می‌خواهد انجام می‌دهد» فرقی وجود ندارد. بنابراین هر آنچه در آسمان‌‌ها و زمین رخ می‌‌دهد، با مشیئت و اراده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است.

مرتبه‌‌ی چهارم: ایمان به آفرینش الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ و این که تمام موجودات، مخلوق الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ هستند و خالق و پروردگاری غیر از او وجود ندارد که دلیل این مسئله فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَیءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ} [زمر: ۶۲]: «الله، آفریدگار همه چیز است و او بر همه چیز نگهبان است» است. این مراتب چهارگانه‌ی ایمان به قضا و قدر است که ایمان به قدر جز با تحقّق این مراتب کامل نمی‌‌شود. روشن است که ایمان به قدر، از جمله ارکان شش‌‌گانه‌ی ایمان است که پیامبر ﷺ در پاسخ به سؤال جبرئیل از ایمان، فرمود: «أن تُؤمِنَ بِاللهِ، وَ ملائکتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الیومِ الآخرِ و تُؤمنَ بِالقَدَرِ خَیرِه وَ شرِّه»^۲ : «ایمان یعنی ایمان داشته باشی به الله، فرشتگان، کتاب‌‌ها، پیامبران، روز آخرت و به قضا و قدر؛ خیر و شر آن».

***

1. [تخریج أحمد(۳۷/۳۷۸، شماره۲۲۷۰۵».] ↩︎
2. [تخریج مسلم: کتاب الایمان، باب معرفة الایمان و الاسلام و القدر و علامات الساعة، شماره(۸)] ↩︎