۲۲۲ – از شیخ رحمه الله سوال شد: آیا انسان در مسائلی که متعلق به توحید است، معذور به جهل شناخته می‌شود یا خیر؟

جواب دادند: عذر به جهل در هر موردی که بنده به عنوان دین، با آن الله را عبادت می‌کند، ثابت است. زیرا الله سبحانه و تعالی می‌فرماید: {إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ}، یعنی: {ما به تو وحی کردیم، چنان که به نوح و پیامبران بعد از او نیز وحی کردیم}، تا آنجا که می‌فرماید: {رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ}[۱]، یعنی: {فرستادگانی مژده‌رسان و بیم دهنده (برانگیخیتم) تا مردم پس از ارسال پیامبران، عذر و بهانه‌ای در برابر الله نداشته باشند}، و به خاطر این فرموده‌ی الله تعالی: وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا}[۲]، یعنی: {و تا پیامبری نفرستیم، هیچ‌کس را عذاب نمی‌کنیم}، و نیز این فرموده‌ی الله تعالی: {وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ}[۳]، یعنی: {و الله، بر آن نیست که گروهی را پس از آنکه هدایتشان نمود، گمراه نماید؛ مگر آنکه مواردی را که باید از آنان بپرهیزند، برایشان بیان می‌کند}، و به خاطر فرموده‌ی رسول الله صلی الله علیه وسلم: «قسم به کسی که جانم در دست اوست، هیچ یک از یهود یا نصاری نیست که دعوت من به گوش او برسد، سپس به آنچه آورده‌ام ایمان نیاورد، مگر اینکه از اهل جهنم است»، و نصوص در این زمینه بسیار زیاد است. کسی که جاهل باشد، در هیچ از امور دینی به خاطر جهلش مواخذه نمی‌شود. اما این را باید بدانیم که در میان جاهلان، کسانی هم هستند که در آنها نوعی عناد وجود دارد. یعنی حق برای او گفته می‌شود، اما به دنبال آن و به جستجویش نمی‌رود، بلکه همان طور باقی می‌ماند که شیوخش و کسانی که به آنها احترام گذاشته و از آنها پیروی می‌کند، بر آن بوده‌اند. چنین شخصی در حقیقت، معذور نیست. زیرا در کمترین حالت، آن مقدار از حجت به او رسیده که تبدیل به شبهه‌ای شود که نیاز داشته باشد کمی جستجو کند تا حق برایش آشکار شود. حال چنین شخصی مانند حال آن کسانی است که الله تعالی در موردشان می‌فرماید: {إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ}[۴]، یعنی: {ما، پدرانمان را بر چنین آیینی یافته‌ایم و به پیروی از آنان، ره‌یافته‌ایم}، و در آیه‌ی دوم می‌فرماید: {وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ}[۵]، یعنی: {و به‌طور ‌قطع از آنان پیروی خواهیم کرد}. مهم اینکه: جهلی که انسان به خاطر آن معذور شمرده می‌شود، به طوری که از حق چیزی نمی‌داند، و به او گفته نشده، شخص را گناه‌کار نمی‌کند، و بر صاحبش آنچه را که مقتضای عملش است، حکم نمی‌کند. سپس، اگر این شخص به مسلمانان انتساب دارد، و شهادت به یکتایی الله و رسالت محمد صلی الله علیه وسلم می‌دهد، از مسلمانان شمرده می‌شود، و اگر مسلمان نیست، حکمش حکم اهل همان دینی است که در دنیا به آن منسوب است. اما در آخرت، حکم اهل فطرت را دارد که عاقبتشان در قیامت، به دست الله تعالی است، و صحیح‌ترین قول در مورد آنان این است که الله در آنجا، آنها را هر گونه که بخواهد، مورد امتحان قرار می‌دهد. هر کدامشان که اطاعت کردند، وارد بهشت و هر کدام که عصیان نمودند، وارد جهنم می‌شوند. اما این را نیز باید دانست که ما در عصری زندگی می‌کنیم کمتر مکانی وجود دارد که به واسطه‌ی رسانه‌های متنوع و در هم آمیختن مردم، دعوت پیامبر صلی الله علیه وسلم به آنجا نرسیده است، و غالبا، کفر از عناد بر می‌خیزد.

[۱] – سوره نساء، آیات «۱۵۳-۱۶۵».

[۲] – سوره إسراء، آیه «۱۵».

[۳] – سوره توبه، آیه «۱۱۵».

[۴] – سوره زخرف، آیه «۲۲».

[۵] – سوره زخرف، آیه «۲۳».