۲۰۲ – از شیخ رحمه الله در مورد جمع بین این دو آیه سوال شد: {فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ}[۱]، یعنی: { الله اراده‌ی هدایت هرکه را نماید، سینه‌اش را برای (پذیرش) اسلام می‏گشاید؛ و اراده‌ی گمراهی هر که را نماید، سینه‌اش را به‌شدت تنگ می‌گرداند که گویی به آسمان بالا می‌رود}، و این آیه: {فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ}[۲]، یعنی: {پس هر که می‌خواهد ایمان بیاورد، و هر که می‌خواهد، کفر ورزد}.

جواب دادند: جمع بین این دو، چنین است که الله تعالی در برخی آیات فرموده که همه چیز به دست اوست، و در بعضی دیگر از آیات، فرموده که امر، به مکلف بر می‌گردد، و جمع بین این نصوص چنین است: مکلف دارای اختیار و قدرت است، و خالق این اراده و اختیار و قدرت، الله تعالی است. مخلوق هیچ اراده‌ای ندارد مگر با مشیئت الله، و الله تعالی با بیان جمع بین این نصوص، فرموده است: {لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ . وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}[۳]، یعنی: {برای آن‌کس از شما که بخواهد راه مستقیم در پیش گیرد. و (شما (پیمودن راه مستقیم را) نمی‌خواهید مگر آنکه الله، پروردگار جهانیان بخواهد و اراده کند}. اما، چه وقت الله می‌خواهد انسان را هدایت یا گمراه کند؟ در این فرموده‌اش ذکر کرده: {فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى . وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى . وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى . وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى}[۴]، یعنی: {اما کسی که (مالش را در راه الله) بخشید و تقوا پیشه کرد. و (آیین و وعده‌ی) نیک الهی را تصدیق نمود. پس او را در مسیری آسان (که انجام اعمالِ نیک و در نتیجه بهشت است) قرار خواهیم داد. ولی کسی که بخل ورزید و خود را (از پاداشی الهی) بی‌نیاز دانست. و آیین و وعده‌ی نیک الهی را تکذیب کرد. پس او را در مسیر دشواری (که همان گمراهی و در نتیجه دوزخ است،) قرار خواهیم داد}، و این فرموده‌ی الله تعالی را قرائت کن: {فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}[۵]، یعنی: {پس وقتی منحرف شدند، الله آنها را منحرف کرد، و الله گروه بدکاران را هدایت نمی‌کند}. در این آیه می‌بینی که سبب گمراهی بنده، خود اوست. خودِ بنده، سبب است، و الله تعالی وقتی بنده اراده‌ی سوء کند، در او اراده‌ی سوء را خلق می‌کند، و کسی که اراده‌ی خیر کرده و برای خیر تلاش کند و بر آن حریص باشد، الله تعالی کارش را برای خیر، هموار می‌کند. وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم با اصحاب سخن گفتند و فرمودند: «هیچ یک از شما نیست مگر اینکه جایگاهش در بهشت و جایگاهش در جهنم نوشته شده است». گفتیم: یا رسول الله، آیا بر همین تکیه نکنیم؟ (و در روایتی: آیا بر چیزی که برایمان نوشته شده، اتکا کرده و عمل را رها کنیم)؟ فرمود: ««خیر، عمل انجام دهید. زیرا هر کس، چیزی که برای آن خلق شده، برایش میسر است»، سپس قرائت فرمود: {فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى ….} الی آخر…

ای برادر، این را بدان که امکان ندارد در کلام الله یا در صحیحِ کلام رسول الله صلی الله علیه وسلم، هیچ تناقضی وجود داشته باشد. هر وقت دو نص را مطالعه کردی که در ظاهر با هم متناقض هستند، بار دیگر آن را بخوان که حقیقت برایت آشکار می‌شود. اگر ندانستی، بر تو واجب است توقف کرده و این امر را به کسی که آن را می‌داند، واگذار کنی. والله بکلّ شیء علیم.

[۱] – سوره أنعام، آیه «۱۲۵».

[۲] – سوره کهف، آیه «۲۹».

[۳] – سوره تکویر، آیات «۲۸و۲۹».

[۴] – سوره لیل، آیات «۵-۱۰».

[۵] – سوره صف، آیه «۵».