۱۲ – از شیخ رحمه الله در مورد تعریف ایمان نزد اهل سنت و جماعت و آیا اینکه کم و زیاد می‌شود یا خیر، سوال شد.

جواب دادند: ایمان نزد اهل سنت «اقرار قلبی و نطق با زبان، و عمل با اعضا و جوارح است». بنا بر این، ایمان متضمن سه چیز است:

۱ – اقرار قلبی.

۲ – نطق با زبان.

۳ – عمل با اعضا و جوارح.

و وقتی چنین باشد، بدون شک کم و زیاد نیز می‌شود. چون اقرار قلبی دارای درجات متفاوت است. مثلا اقرار به وسیله‌ی شنیدن، مثل اقرار به وسیله‌ی دیدن نیست، و اقرار به وسیله‌ی خبر یک نفر، مانند اقرار به وسیله‌ی خبر دو نفر نیست و الی آخر… به همین خاطر ابراهیم علیه الصلاة و السلام گفت: ( وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي[۱] )، یعنی: ( و آن هنگام که ابراهیم گفت: پروردگارا، به من بنمایان چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟ فرمود: آیا مگر ایمان نداری؟ گفت: بلی، اما برای اینکه قلبم مطمئن شود ). پس ایمان از حیث اقرار قلب و سکون و طمانینه‌ی آن، ازدیاد می‌یابد و انسان آن را درک می‌کند. مثلا هنگامی که در مجلس ذکری حاضر می‌شود که در آن موعظه است، و بهشت و جهنم یاد می‌شوند، ایمان چنان ازدیاد می‌یابد که انگار آن را با چشم سر می‌بیند، و وقتی که دچار غفلت شود و از این مجلس بیرون برود، این یقین در قلبش کمتر می‌شود.

همچنین از جنبه‌ی گفتاری نیز ایمان زیاد می‌شود. مثلا کسی که ده بار الله را ذکر می‌کند، مثل کسی نیست که الله را صد بار ذکر می‌کند. دومی ایمانش از اولی بسیار زیادتر می‌شود.

همچنین کسی که عبادت را بر وجه کاملش انجام دهد، ایمانش بیشتر از کسی است که همان عبادت را ناقص انجام می‌دهد.

عمل نیز چنین است؛ زیرا انسان وقتی که با اعضا و جوارحش عملی را بیشتر از شخص دیگری انجام دهد، ایمانش از کسی که عملش کمتر است، بیشتر می‌شود.

اثبات ازدیاد و نقص ایمان در قرآن و سنت آمده است. الله تعالی می‌فرماید: ( وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيمَانًا[۲] )، یعنی: ( و تعداد آنها را جز فتنه‌ای برای کافران قرار ندادیم، تا اهل کتاب یقین حاصل کنند، و کسانی که ایمان آورده‌اند، ایمانشان بیشتر گردد )، و می‌فرماید: ( وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ ۞ وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ[۳] )، یعنی: ( و هنگامی که سوره‌ای نازل شود، کسانی از آنها می‌گویند: این سوره، ایمان کدام یک از شما را زیاد کرد؟ پس اما آنهایی که ایمان آورده‌اند، ایمانشان ازدیاد یافته و شادمانی می‌کنند، و اما آن کسانی که در دل‌هایشان بیماری است، پس نجاستی به نجاست‌هایشان افزوده می‌گردد، و می‌میرند در حالی که کافر هستند ). در حدیث صحیح از رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده است که فرمود: «هیچ کس از ناقصات عقل و دین را ندیدم که بیشتر از یکی از شما، عقل از سر مرد هوشیار برباید». بنا بر این، ایمان زیاد و کم می‌شود.

اما چه چیزی سبب ازدیاد ایمان می‌شود؟

برای ازدیاد ایمان، اسبابی وجود دارد:

سبب اول: شناخت الله تعالی به وسیله‌ی اسماء و صفاتش. زیرا انسان هر چه بیشتر به الله و اسماء و صفات او شناخت پیدا کند، بدون شک ایمانش ازدیاد پیدا خواهد کرد. به همین خاطر اهل علمی که از اسماء و صفات الهی چیزهایی را می‌دانند که دیگران نمی‌دانند، می‌بینی که از این جهت، ایمانشان از دیگران قوی‌تر است.

سبب دوم: اندیشیدن در براهین و نشانه‌های آفرینش و هستی الهی و براهین و ادله‌ی دینی الله متعال. زیرا انسان هر چه در نشانه‌های هستی الهی که همان مخلوقاتش هستند، بیاندیشد، ایمانش افزوده می‌گردد. الله تعالی می‌فرماید: ( وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ ۞ وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ[۴] )، یعنی: ( و در زمین، نشانه‌هایی برای اهل یقین است، و نیز در وجود خودتان، آیا نمی‌بینید؟ ). آیات دال بر این موضوع که انسان با تدبر و تامل در این جهان، ایمانش ازدیاد می‌یابد، بسیار زیاد هستند.

سبب سوم: کثرت طاعات و عبادات. زیرا انسان هر چه طاعاتش بیشتر باشد، ایمانش نیز به خاطر آن بیشتر می‌شود. فرقی نمی‌کند که این طاعات، گفتاری باشد، یا عملی. مثلا ذکر یا نماز و روزه و حج، به خاطر کمیت و کیفیتشان باعث ازدیاد ایمان می‌شوند.

اما اسباب کم شدن ایمان، بر عکس اسباب ازدیاد آن است:

سبب اول: جهل نسبت به اسماء و صفات الهی باعث نقص ایمان می‌شود. زیرا انسان وقتی شناختش نسبت به اسماء و صفات الهی کم باشد، ایمانش نیز کم می‌شود.

سبب دوم: رویگردانی از تفکر در آیات کونی و شرعی الله. این کار باعث کم شدن ایمان و یا حد اقل سبب رکود و عدم رشد آن می‌شود.

سبب سوم: انجام معصیت. معصیت اثرات بزرگی بر قلب و بر ایمان دارد. به همین خاطر رسول الله صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «زناکار در هنگامی که زنا می‌کند، مومن نیست…». سبب چهارم: ترک طاعت. زیرا ترک طاعت سبب کم شدن ایمان می‌شود. اما اگر طاعت، واجب باشد و بدون عذر آن را ترک کند، به خاطر ترکش مورد ملامت قرار گرفته و معاقبه می‌شود، و اگر طاعت واجب نباشد، یا واجب باشد، اما به خاطر وجود عذری، آن را ترک کند، این نقصی در ایمان است که به خاطر آن مورد ملامت قرار نمی‌گیرد، و به همین خاطر رسول الله صلی الله علیه وسلم گفت که زنان دارای عقل و دین ناقص هستند، و علت نقص دینشان را این دانست که وقتی حیض می‌شود، نه نماز می‌خواند و نه روزه می‌گیرد و با این حال، به خاطر ترک نماز و روزه در این حالت، ملامت نمی‌شود و بلکه مامور به انجام آن فعل است. اما به خاطر اینکه در این حالت، عملی را که مرد انجام می‌دهد، او نمی‌تواند انجام دهد، و نقص او از این جهت است.

[۱] –  سوره بقره، آیه «۲۶۰».

[۲] – سوره مدثر، آیه «۳۱».

[۳] – سوره توبه، آیه «۱۲۴و۱۲۵».

[۴] – سوره ذاریات، آیات «۲۰و۲۱».