(۶۲۴۵) سوال: بارک الله فیکم، شیخ بزرگوار، اکنون نزدیک به سی سال دارم، و در ابتدای جوانی‌ام تا پیش از ازدواجم مرتکب بسیاری از گناهان می‌شدم، اکنون به سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ توبه‌ای نصوح کرده‌ام و از آنچه از اعمال و گفتارهای ناپسند که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را خشنود نمی‌کند، از من سر زده، پشیمانم؛ آیا بر من کفاره‌ای واجب است، شیخ بزرگوار، برای آنچه گذشته است؟ یا توبه‌ی نصوح کافی است؟

جواب:

توبه‌ی نصوح کافی است و آنچه پیش از آن از گناهان بوده، بلکه حتی کفر را نیز از بین می‌برد؛ به دلیل قول الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {قُل لِّلَّذِینَ كَفَرُوۤا۟ إِن یَنتَهُوا۟ یُغۡفَرۡ لَهُم مَّا قَدۡ سَلَفَ} [سوره اﻷنفال: ۳۸]: ([ای پیامبر،] به کسانی‌ که کفر ورزیدند بگو [که] اگر [از شرک و دشمنی] دست بردارند، گذشته‌هایشان بخشوده می‌شود) و نیز به دلیل قول الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {وَٱلَّذِینَ لَا یَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَـٰهًا ءَاخَرَ وَلَا یَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِی حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا یَزۡنُونَۚ وَمَن یَفۡعَلۡ ذَ ٰ⁠لِكَ یَلۡقَ أَثَامࣰا* یُضَـٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ یَوۡمَ ٱلۡقِیَـٰمَةِ وَیَخۡلُدۡ فِیهِۦ مُهَانًا* إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلࣰا صَـٰلِحࣰا فَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ یُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَیِّـَٔاتِهِمۡ حَسَنَـٰتࣲۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورࣰا رَّحِیمࣰا} [سوره الفرقان: ۶۸-۷۰]: (و کسانی که معبودی دیگر با الله نمی‌خوانند و کسی که الله [کشتنش را] حرام کرده است، جز به‌حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند؛ و هر کس این [گناهان] را مرتکب شود، کیفرِ گناه [خویش] را می‌بیند* روز قیامت، عذابش چندین برابر می‌گردد و با خواری در آن [عذاب] جاودان می‌ماند* مگر کسی‌ که توبه کند و ایمان آورد و کاری شایسته انجام دهد؛ اینانند که الله بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و الله همواره آمرزگاری مهربان است).
الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در این آیه بالاترین انواع گناهان را، چه در حق خود و چه در حق بندگان (چه از حق نفس و چه از حق عِرض)، ذکر کرده است: شرک، قتل نفس بدون حق، و زنا، شرک گناهی است در حق الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ، قتل نفس گناهی است در حق جان‌های مردم، و زنا گناهی است در حق اعراض مردم، با این وجود فرموده است: {وَمَن یَفۡعَلۡ ذَ ٰ⁠لِكَ یَلۡقَ أَثَامࣰا* یُضَـٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ یَوۡمَ ٱلۡقِیَـٰمَةِ وَیَخۡلُدۡ فِیهِۦ مُهَانًا* إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلࣰا صَـٰلِحࣰا فَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ یُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَیِّـَٔاتِهِمۡ حَسَنَـٰتࣲۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورࣰا رَّحِیمࣰا} [سوره الفرقان: ۶۸-۷۰]: (و هر کس این [گناهان] را مرتکب شود، کیفرِ گناه [خویش] را می‌بیند* روز قیامت، عذابش چندین برابر می‌گردد و با خواری در آن [عذاب] جاودان می‌ماند* مگر کسی‌ که توبه کند و ایمان آورد و کاری شایسته انجام دهد؛ اینانند که الله بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و الله همواره آمرزگاری مهربان است).
پس بشارت باد بر تو ای سؤال‌کننده، مادامی که توبه‌ای نصوح کرده‌ای، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ گناهان گذشته‌ات را هرچند بزرگ باشد می‌بخشد اما توبه شروطی پنج‌گانه دارد:
شرط اول: توبه باید خالص برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ باشد؛ یعنی انگیزه‌ی آن چیزی از امور دنیوی نباشد، انسان نباید با توبه، تقرب به مردم یا ریا یا شهرت را طلب کند، بلکه باید تنها از ترس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از معصیت و امید به قبول او، توبه کند.
شرط دوم: ندامت از آنچه از گناه سر زده است؛ یعنی از ارتکاب گناه اندوهگین شود و تمنی کند که ای کاش آن را مرتکب نشده بود.
شرط سوم: ترک گناهی که از آن توبه می‌کند؛ بنابراین اگر کسی با زبانش بگوید که توبه کرده ولی همچنان بر گناه اصرار داشته باشد، توبه‌ی او باطل است و بیشتر به استهزاء شبیه است تا واقعیت، مثلاً کسی بگوید: «توبه کردم از غیبت کردن»، اما همچنان غیبت کند، کجاست توبه؟ یا بگوید: «توبه کردم از خوردن مال حرام»، ولی همچنان به آن ادامه دهد، کجاست توبه؟ یا بگوید: «توبه کردم از نگاه به حرام»، ولی باز هم این کار را انجام دهد، کجاست توبه؟ باید از معصیت دست بکشد همچنین اگر بگوید: من از ظلم به مردم توبه کردم ولی حقوق مردم بر گردن او باشد، او توبه نکرده است.
شرط چهارم: عزم داشته باشد که دیگر به گناه بازنگردد، پس اگر کسی بگوید: من توبه کرده‌ام، و بر گذشته نادم باشد، و گناه را ترک کند، اما در دلش باشد که اگر فرصت یابد دوباره به گناه بازگردد، در حقیقت توبه نکرده است بلکه باید بر ترک همیشگی آن مصمم باشد، باید توجه داشت که شرط این است که در لحظه‌ی توبه عزم بر عدم بازگشت داشته باشد، اما اگر بعد از توبه، نفسش او را فریب دهد و بازگردد، توبه‌ی نخستش باطل نمی‌شود؛ ولی نیازمند توبه‌ی جدید برای گناه جدید خواهد بود.
شرط پنجم: توبه در زمانی باشد که هنوز قبول می‌شود، یعنی قبل از فرا رسیدن مرگ و پیش از طلوع خورشید از مغرب باشد، لذا اگر توبه بعد از رسیدن مرگ انجام گیرد، پذیرفته نمی‌شود و همچنین اگر بعد از طلوع خورشید از مغرب باشد، باز هم پذیرفته نمی‌شود، دلیل این مطلب فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است: {وَلَیۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِینَ یَعۡمَلُونَ ٱلسَّیِّـَٔاتِ حَتَّىٰۤ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّی تُبۡتُ ٱلۡـَٔـٰنَ وَلَا ٱلَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمۡ كُفَّارٌ} [سوره النساء: ۱۸]: (و برای کسانی که [تا پایان عمر همواره] مرتکب کارهای ناشایست می‌شوند و هنگامی که مرگ یکی از آنان فرامی‌رسد می‌گوید: «اکنون توبه کردم» [هیچ] توبه [و بخششی در کار] نیست و نه برای کسانی‌ که در حال کفر می‌میرند) و از این رو الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ توبه‌ی فرعون را هنگامی که غرق می‌شد نپذیرفت، با اینکه گفت: {ءَامَنتُ أَنَّهُۥ لَاۤ إِلَـٰهَ إِلَّا ٱلَّذِیۤ ءَامَنَتۡ بِهِۦ بَنُوۤا۟ إِسْرَٰٓءِيلَ وَأَنَا۠ مِنَ ٱلۡمُسۡلِمِینَ}[سوره يونس: ۹۰]: (ایمان آوردم که هیچ معبودی [به‌حق] نیست مگر کسی‌ که بنی‌اسرائیل به او ایمان آورده‌اند و من از تسلیم‌شدگانم)، پس به او گفته شد: {ءَاۤلۡـَٔـٰنَ وَقَدۡ عَصَیۡتَ قَبۡلُ وَكُنتَ مِنَ ٱلۡمُفۡسِدِینَ} [سوره يونس: ۹۱]: («اینک [ایمان می‌آوری‌]؟ و حال آنکه پیشتر سرپیچی می‌کردی و از مفسدان بودی؟) و در حدیث از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم آمده است: «إِنَّ اللَّهَ يَقْبَلُ تَوْبَةَ العَبْدِ مَا لَمْ يُغَرْغِرْ» : (الله توبه‌ی بنده را تا زمانی که جانش به گلو نرسيده، می‌پذيرد) یعنی: با روحش و آن با فرا رسیدن مرگش می‌باشد.
و اگر توبه بعد از طلوع خورشید از مغرب صورت گیرد، پذیرفته نمی‌شود، چنانکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرموده است: {هَلۡ یَنظُرُونَ إِلَّاۤ أَن تَأۡتِیَهُمُ ٱلۡمَلَـٰۤىِٕكَةُ أَوۡ یَأۡتِیَ رَبُّكَ أَوۡ یَأۡتِیَ بَعۡضُ ءَایَـٰتِ رَبِّكَۗ یَوۡمَ یَأۡتِی بَعۡضُ ءَایَـٰتِ رَبِّكَ لَا یَنفَعُ نَفۡسًا إِیمَـٰنُهَا لَمۡ تَكُنۡ ءَامَنَتۡ مِن قَبۡلُ أَوۡ كَسَبَتۡ فِیۤ إِیمَـٰنِهَا خَیۡرࣰا} [سوره اﻷنعام: ۱۵۸]: (آیا [کافران] انتظاری جز این دارند که فرشتگان [مرگ] نزد‌شان بیایند یا پروردگارت [خود برای داوری] بیاید یا برخی از نشانه‌های پروردگارت [در مورد قیامت] فرارسد؟ روزی ‌که برخی از نشانه‌های پروردگارت آشکار گردد، ایمان آوردن کسی که پیشتر ایمان نیاورده یا با ایمانش خیری حاصل نکرده است، سودی به حالش ندارد) و نیز رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم خبر دادند که توبه زمانی قطع می‌شود که خورشید از مغرب طلوع کند تخریج آن گذشت..
در حال حاضر، خورشید از مشرق طلوع می‌کند و در مغرب غروب می‌کند، اما زمانی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به آن فرمان دهد تا از جایی که آمده است بازگردد، بازمی‌گردد و از مغرب طلوع خواهد کرد، و این در آخر الزمان خواهد بود و در آن زمان همه‌ی مردم ایمان خواهند آورد، اما {لَا یَنفَعُ نَفۡسًا إِیمَـٰنُهَا لَمۡ تَكُنۡ ءَامَنَتۡ مِن قَبۡلُ أَوۡ كَسَبَتۡ فِیۤ إِیمَـٰنِهَا خَیۡرࣰا} [سوره اﻷنعام: ۱۵۸]: (ایمان آوردن کسی که پیشتر ایمان نیاورده یا با ایمانش خیری حاصل نکرده است، سودی به حالش ندارد).
خلاصه‌ی شروط توبه این است که پنج چیز است: اخلاص برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ، ندامت بر گناه گذشته، ترک گناه، عزم بر عدم بازگشت، و این که توبه در زمانی انجام گیرد که هنوز وقت قبول است؛ از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌خواهیم که توبه‌‌ی همه‌ی ما را بپذیرد.