۲۰۰ – از شیخ رحمه الله سوال شد: آیا عمل کفار نیز از ازل نوشته شده؟ و اگر چنین است، پس چرا الله تعالی آنها را عذاب می‌دهد؟

جواب دادند: بلکه، کفار از ازل، اعمالشان نوشته شده است. همچنین انسان وقتی در شکم مادرش کامل شد، عملش نوشته می‌شود. چنان که در حدیث صحیح از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم که صادق و مصدوق است، ما را حدیث گفت: «همانا خلقت هر کدام از شما در شکم مادرش چنین است که چهل روز، نطفه، و سپس چهل روز تبدیل به لخته خون، و سپس چهل روز تبدیل به قطعه‌ی گوشتی می‌شود. سپس فرشته‌ای به سوی او فرستاده می‌شود و دستور داده می‌شود که چهار چیز را بنویسد: روزی و اجل و عمل و شقی یا سعید بودنش را». بنا بر این، اعمال کفار نزد الله عز و جل مکتوب و معلوم است. شقی، از ازل در نزد الله، شقی، و سعید، از ازل در نزد الله، سعید بوده است. اما ممکن است کسی سوال کند: چطور اینها عذاب می‌شوند در حالی که الله عز و جل این را از ازل برای آنها نوشته است؟

می‌گوییم: عذاب می‌شوند، چون حجت بر آنها اقامه، و راه به آنها نشان داده شده است. پیامبران به سوی آنها فرستاده شده و کتاب‌ها نازل گشته و برایشان هدایت از گمراهی بیان شده و به پیمون راه هدایت تشویق، و از پیمودن راه گمراهی بر حذر داشته شده‌اند. همچنین آنها عقل و اراده داشته و دارای اختیار هستند، و به همین خاطر است که همین کفار و غیر آنها را می‌بینیم که با اراده و اختیار خود برای مصالح دنیا تلاش می‌کنند، و هیچ یک از آنها را نمی‌بینیم که برای چیزی تلاش کند که به ضرر دنیایش باشد یا در مورد کاری که برایش سودمند است، سهل انگاری و تنبلی کند و سپس بگوید: این برای من نوشته شده بود؛ ابدا، بلکه هر کس برای چیزی که در آن منفعت وجود دارد، تلاش می‌کند. پس بر آنها واجب است همان طور که برای منفعت دنیا تلاش می‌کنند، برای منفعت دینشان نیز تلاش کنند و هیچ فرقی میان این دو نیست. بلکه در کتاب‌های آسمانی که بر پیامبران نازل شده، بیان خیر و شر در امور دین، بیشتر و بزرگ‌تر از بیان امور دنیوی است. بر آنها واجب است که راه‌هایی را بپیمایند که نجات و سعادتشان در آن است و از پیمودن راه‌هایی که هلاکت و بدبختیشان در آن است، اجتناب ورزند.

نکته‌ی بعد اینکه این کافر وقتی اقدام به کفر کرده، به هیچ عنوان احساس نکرده که کسی او را مجبور می‌کند. بلکه احساس کرده که با اراده و اختیار خودش این کار را انجام داده است. پس آیا در حین اقدام به کفر، می‌دانسته که الله تعالی چه چیزی برای او نوشته است؟ جواب این است: خیر. چون ما نمی‌دانیم چه چیزی برایمان مقدر شده تا زمانی که آن چیز، اتفاق بیفتد. اما قبل از اینکه اتفاق بیفتد، ما اطلاعی نداریم که چه چیزی قرار است اتفاق بیفتد؛ چون جزئی از علم غیب است.

سپس به او می‌گوییم: تو قبل از اینکه کفر بورزی، دو راه پیش رو داشتی: هدایت و گمراهی. چرا راه هدایت را نپیمودی و سپس بگویی که الله آن را برایت مقدر کرده است؟ چرا راه گمراهی را پیموده و بعد از اینکه آن را پیمودی، دلیل می‌آوری که الله آن را برایت مقدر کرده؟! چون ما قبل از اینکه تو وارد این مسیر شوی، به تو می‌گوییم: آیا تو می‌دانی که پیمودن این راه برای تو مقدر شده است؟ خواهد گفت: خیر، و امکان ندارد بگوید: بله. وقتی گفت: خیر، می‌گوییم: چرا راه هدایت را نمی‌پیمایی که بعد از آن بگویی الله آن را برایت مقدر کرده؟! به همین خاطر، الله تعالی می‌فرماید: {فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُم}[۱]، یعنی: {و چون منحرف شدند، الله دل‌هایشان را منحرف کرد}، و می‌فرماید: {فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى . وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى . وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى . وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى}[۲]، یعنی: {اما کسی که (مالش را در راه الله) بخشید و تقوا پیشه کرد. و (آیین و وعده‌ی) نیک الهی را تصدیق نمود. پس او را در مسیری آسان (که انجام اعمالِ نیک و در نتیجه بهشت است) قرار خواهیم داد. ولی کسی که بخل ورزید و خود را (از پاداشی الهی) بی‌نیاز دانست. و آیین و وعده‌ی نیک الهی را تکذیب کرد. پس او را در مسیر دشواری (که همان گمراهی و در نتیجه دوزخ است،) قرار خواهیم داد}، و وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم به اصحابشان خبر دادند که هیچ کسی نیست مگر اینکه جایگاهش در بهشت و جایگاهش در آتش نوشته شده؛ اصحاب گفتند: یا رسول الله، آیا عمل را ترک کرده و بر آنچه که برایمان نوشته شده، اتکا کنیم؟ فرمود: «خیر، عمل انجام دهید. زیرا هر کس چیز که برای آن خلق شده، برایش میسر است»، سپس این فرموده‌ی الله را قرائت فرمود: {فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى . وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى . وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى . وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى . فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى}[۳]، یعنی: {اما کسی که (مالش را در راه الله) بخشید و تقوا پیشه کرد. و (آیین و وعده‌ی) نیک الهی را تصدیق نمود. پس او را در مسیری آسان (که انجام اعمالِ نیک و در نتیجه بهشت است) قرار خواهیم داد. ولی کسی که بخل ورزید و خود را (از پاداشی الهی) بی‌نیاز دانست. و آیین و وعده‌ی نیک الهی را تکذیب کرد. پس او را در مسیر دشواری (که همان گمراهی و در نتیجه دوزخ است،) قرار خواهیم داد}.

این جوابمان بر این سوال بود که سائل آن را پرسیده، و چه بسیارند گمراهانی که به این سوال، احتجاج می‌کنند و این عجیب است. چون آنها نسبت به مسائل دنیا چنین استدلالی نمی‌کنند. بلکه در مورد دنیا، می‌بینی به دنبال چیزهایی هستند که برایشان سودمندتر است، و امکان ندارد به کسی گفته شود: این راهی که پیش روی توست، راهی سنگلاخ و خطرناک است. در آن راهزنان و درندگان هستند. اما این راه دومی، راهی آسان و هموار و امن است. امکان ندارد کسی راه اولی را بپیماید و راه دومی را رها کند؛ با اینکه این مثال، نظری دو راه است: راه جهنم، و راه بهشت. پیامبران، راه بهشت را نشان داده و گفته‌اند: این راه، راه بهشت است، و راه جهنم نیز نشان داده شده و گفته شده: این راه جهنم است. سپس از پیمودن راه دومی، بر حذر داشته‌ و مردم به پیمودن راه اول، ترغیب کرده‌اند. اما با این حال، گناهکاران، به قضا و قدر الهی برای گناهان و معایبی که با اختیار خود انجام می‌دهند، استدلال می‌کنند – در حالی که از آن مطلع نیستند – و در واقع، نزد الله، هیچ حجتی ندارند.

[۱] – سوره صف، آیه «۵».

[۲] – سوره لیل، آیات «۵-۱۰».

[۳] – سوره لیل، آیات «۵-۱۰».