۱۰۱ – از شیخ سوال شد: چگونه بین حدیث ابو هریره در مورد نزول الله به آسمان دنیا در یک سوم آخر شب، بین واقعیت جمع ببندیم؟ چنان که واقعیت این است که وقتی اینجا شب است، در آمریکا روز است.

جواب دادند: سوالتان در مورد حدیث صحیحی است که شیخین[۱] و دیگران آن را از حدیث ابو هریره رضی الله عنه روایت کرده‌اند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «پروردگارمان تبارک و تعالی هر شب به آسمان دنیا نزول می‌کند، وقتی که یک سوم آخر شب باقی مانده است؛ می‌گوید: کیست مرا بخواند تا او را اجابت کنم؟ کیست که از من بخواهد تا به او عطا نمایم؟ کیست که از من مغفرت بخواهد تا او را مورد مغفرت قرار دهم؟». این لفظی است که در بخاری، در کتاب “الدعاء والصلاة من آخر اللیل” آمده. سوالتان این است که جمع بین این حدیث و واقع چیست؟ که اینجا شب است و در آمریکا، روز.

جواب این است: الحمدلله هیچ اشکالی در اینجا وجود ندارد که نیازمند جمع بین ادله باشد. زیرا این حدیث از صفات فعلیِ الله تعالی است، و بر ما واجب است که در مقابل صفات الله تعالی، چه این صفات، ذاتی باشند، مثل وجه و دو دست، یا معنوی باشند، مثل حیات و علم، یا فعلی باشند، مثل استواء بر عرش و نزول به آسمان دنیا، چنین باشیم:

۱ – ایمان به آنها بر اساس معانی و حقایقی که شایسته‌‌‌ی الله تعالی است و در نصوص آمده‌اند.

۲ – دست کشیدن از تلاش برای تعیین چگونگیِ آن با تصور در ذهن یا تعبیر از آن در کلام. زیرا این شامل تکلم بدون علم در مورد الله می‌باشد که الله تعالی آن را حرام اعلام کرده است.او تعالی می‌فرماید: {قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ}[۲]، یعنی: {بگو همانا پروردگارم کارهای زشت را، چه آشکار باشد و چه پنهان، و گناه و سرکشی به ناحق را حرام کرده است، و این که چیزی را شریک الله قرار دهید که الله دلیلی برای آن نازل نکرده است، و چیزی را که نمی‌دانید، به الله نسبت دهید}، و نیز می‌فرماید: {وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا}[۳]، یعنی: {و از آنچه به آن علم نداری، پیروی نکن، بدون شک گوش و چشم و دل، هر یک از اینها از آن بازخواست خواهند شد}، و چون الله تعالی بزرگ‌تر و والاتر از آن است که مخلوق، به عمق و کیفیت صفات او تعالی پی ببرد، و چون ادراک چیزی جز با مشاهده‌ی آن، یا مشاهده‌ی نظیر آن، یا خبر شخص راستگو از آن ممکن نیست و همه‌ی اینها نسبت به صفات الله تعالی منتفی است.

۳ – دست نگه داشتن از تمثیل آنها به صفات مخلوقات؛ چه به صورت تصور ذهنی باشد یا به صورت تعبیر بیانی؛ به این خاطر که او تعالی فرموده است: { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ[۴]}، یعنی: {هیچ چیز همانند او نیست و او شنوای بیناست}.

وقتی این وظیفه را در قبال صفات الله تعالی دانستی، دیگر اشکالی در حدیث نزول یا دیگر صفات الله تعالی باقی نمی‌ماند. زیرا رسول الله صلی الله علیه وسلم امت را خبر داده که الله تعالی در یک سوم آخر شب به آسمان دنیا نزول می‌کند و همه‌ی امتش را در مشارق و مغارب زمین مورد خطاب قرار داده، و این خبر او از علم غیبی است که الله تعالی او را بر آن آگاه نموده، و کسی که او را بر آن آگاه نموده، یعنی الله، آگاه به تغییر زمان بر روی زمین است و می‌داند که مثلا یک سوم آخر شب در اینجا، وسط روز در جای دیگری است.

نیز، وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم با این حدیث که در آن نزول الله تعالی به آسمان دنیا را به یک سوم آخر شب اختصاص داده، همه‌ی امت را مورد خطاب قرار داده، پس خطاب آیه متوجه عموم امت است. کسانی که در یک سوم آخر شب هستند، نزول الهی در آن موقت برایشان محقق می‌شود و به آنها می‌گوییم: این وقت، به نسبت شما، وقت نزول الله است و کسانی که در این وقت قرار ندارند، نزول الهی شامل آنها نمی‌شود، و رسول الله صلی الله علیه وسلم، نزول الله را به وقت خاصی محدّد کرده‌اند. هر گاه آن وقت بیاید، نزول صورت می‌گیرد و هر گاه آن وقت تمام شود، نزول نیز به پایان می‌رسد، و هیچ اشكالى در این مساله وجود ندارد. گر چه ذهن نمی‌تواند چنین نزولی را در مورد مخلوق تصور کند، اما نزول الله سبحانه وتعالی مانند نزول مخلوقات نیست که بشود با هم قیاس گرفته شوند و هر چیزی که به نسبت مخلوق، محال است، به نسبت خالق نیز محال قرار داده شود. مثلا: وقتی خورشید به نسبت ما طلوع کند، و به نسبت کسانی که در غرب هستند، یک سوم آخر شب شروع شود، می‌گوییم: یک سوم آخر شب به نسبت ما به پایان رسیده و به نسبت آنها، شروع شده، و این به نسبت صفات الله تعالی کاملا امکان پذیر است. زیرا او تعالی می‌فرماید: { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ[۵]}، یعنی: {هیچ چیز همانند او نیست و او شنوای بیناست}.

شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله در شرح حدیث نزول می‌گوید: «نزول الهی بر هر مردمی، به مقدار یک سوم شبشان است، و مقدار آن به اندازه‌ی مقدار اختلاف شب در شمال و جنوب، تفاوت می‌کند، چنان که در مغرب و مشرق تفاوت می‌کند. همچنین وقتی که یک سوم شب نزد گروهی باشد، لحظاتی بعد نزد مردمان شهر یا کشور همسایه، یک سوم شب است، و نزول الهی که رسول الله صلی الله علیه وسلم از آن خبر داده است تا زمانی که یک سوم باقی باشد، نزد آنها تحقق می‌یابد، و این گونه تا آخر عمارت …». پایان کلام ابن تیمیه رحمه الله.

---

[۱] – یعنی امام بخاری و امام مسلم.

[۲] – سوره أعراف، آیه «۳۳».

[۳] – سوره اسراء، آیه «۳۶».

[۴] – سوره شوری، آیه «۱۱».

[۵] – سوره شوری، آیه «۱۱».