(۴۹۶) سوال: حكم توسل به جاه و مقام  پیامبر ﷺ و توسل به پیامبران و انسان‌های صالح چیست؟ فرق توسل به مرده و زنده چیست؟ توسل جایز، کدام است؟

جواب:

این سؤال در حقیقت، سؤال بسیار مهمی است و شایسته است به طور مفصل بدان پاسخ داده شود.
توسّل، گرفتن یک وسیله برای رسیدن به هدف و مقصود است. این واژه به واژه‌ی توصّل (رسیدن به چیزی با استفاده از یک وسیله) نزدیک است. وسیله باید فرد را از نظر حسی یا شرعی به هدف برساند و در غیر این صورت پرداختن به آن بیهوده است.
اگر وسیله در زمینه‌ی عبادت باشد، بدعت است و گرنه بیهوده است. همه‌ی انواع توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ عبادت است زیرا هدف، رسیدن به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ و خشنودی او است و هر چه وسیله‌ای برای این منظور باشد، عبادت است؛ پس حدود آن ‌را فقط شرع، تعیین می‌کند و جایز نیست که وسیله‌ای برای توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نوآوری کنیم که در شرع، وارد نشده باشد.
بنابراین می‌گوییم: توسل دو نوع است: توسل ممنوع و توسل جایز و مشروع.
ضابطه‌ی توسل ممنوع این است که انسان با چیزی به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل شود که از نظر شرعی به عنوان وسیله ثابت نشده باشد؛ مانند: توسل به مردگان که حرام است و چه بسا شرک اکبر و موجب خروج از اسلام گردد. توسل به جاه و مقام پیامبر ﷺ نیز بنا بر قول راجح از نوع ممنوع است زیرا مقام پیامبر ﷺ از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین مقام‌ها در نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است و اگر موسى عَلَيْهِ‌السَّلَام و عيسى عَلَيْهِ‌السَّلَام از مقام‌داران نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ هستند، محمد ﷺ از آن‌ها بهتر و شایسته‌تر است اما جاه و مقام، فقط برای کسی سودمند است که استحقاق و شایستگی آن ‌را دارد اما شخصی که دعا می‌کند از مقام دیگران بهره‌مند نمی‌شود. جایگاه پیامبر ﷺ در نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فقط برای خودش سودمند است اما دیگران، تنها چیزی که به آنان سود می‌رساند این است که به ایشان به عنوان رسول الله و به دینش ایمان بیاورند و چیزهایی که از نظر شرعی وسیله هستند.
توسل جایز، دارای چند نوع است:
اول: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با نام‌هایش؛ مانند: “اللّهُمَّ إنِّي أسألُكَ بِأسمَائِكَ الحُسنَى وَصِفَاتِكَ العُليَا أن تَغفِرَ لِي”: (ای الله! با نام‌های پسندیده‌ات و صفات والایت از تو می‌خواهم که مرا ببخشی) این جایز است زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَلِلَّهِ الأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا} [الاعراف: ۱۸۰]: (الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نام‌های بسیار نیکو دارد؛ او را با آن‌ها فرا بخوانید) در حديث مشهور ابن مسعود رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ که برای دفع اندوه و ناراحتی است چنین آمده: «اللَّهُمَّ إنِّي عبدُكَ، ابنُ عبدِكَ، ابنُ أَمتِكَ، ناصيَتي بيَدِكَ، ماضٍ فيَّ حُكمُكَ، عَدلٌ فيَّ قَضاؤكَ، أسأَلُكَ بكلِّ اسمٍ هو لك، سمَّيتَ به نفْسَكَ، أو علَّمتَه أحدًا مِن خلْقِكَ، أو أنزَلتَه في كتابِكَ، أو استَأثَرتَ به في عِلمِ الغَيبِ عندَك، أنْ تجعَلَ القُرآنَ رَبيعَ قلبي»: (ای الله! من بنده، فرزند بنده و فرزند كنیز تو هستم؛ پیشانی من در دست تو است؛ حكم و قضای تو درباره‌ی من قطعی و محقق است و قضا و تقدیر تو در مورد من، عدالت است؛ به هر نامی كه از آنِ تو است که خود را به آن خوانده‌ای یا به کسی از آفریدگانت آموخته‌ای یا در كتابت فرستاده‌ای یا علم آن را نزد خود نگاه داشته‌ای؛ از تو می‌خواهم که قرآن را بهار قلبم قرار دهی) این جا گفت: «أسأَلُكَ بكلِّ اسمٍ هو لك، سمَّيتَ به نفْسَكَ»: (به هر نامی كه از آنِ تو است که خود را به آن خوانده‌ای از تو می‌خواهم…) بنابراین توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با نام‌هایش صحيح و مشروع است؛ تفاوتی ندارد که به ظور عموم به تمام نام‌هایش باشد؛ مثل: “أسألك بأسمائك الحسنى، أسألك بكل اسم هو لك”؛ یا با نام معينی باشد؛ مثل: “اللهم أنت الغفور الرحيم، فاغفر لي وارحمني”.
دوم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با صفات وی؛ مانند حديث: «اللَّهمَّ بعِلمِكَ الغيبَ وقدرتِكَ على الخلقِ أحيني ما عَلِمتَ الحَيَاةَ خَيراً لِي وتَوَفَّني إذا عَلِمتَ الوَفَاةَ خَيرٌ لي»: (ای الله! با دانشت به غیب و قدرتت بر آفریدگان، مرا تا زمانی که ‌می‌دانی برایم بهتر است، زنده بدار و زمانی که می‌دانی مرگ برایم بهتر است، بمیران) در این دعا با صفتی از صفاتش از وی خواست. همچنین توسل در دعای استخاره: «اللهُمَّ إنِّي أستخيرُكَ بِعلمِكَ وأسْتقدِرُكَ بقُدرتِكَ وأسألُكَ من فضلِكَ العظيمِ»: (ای الله! از تو با توسل به علمت، درخواست خیر دارم و با توسل به قدرتت توانایی می‌خواهم و از بخشش فراوانت درخواست دارم).
سوم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با افعال و کارهایش؛ یعنی به کاری از کارهایی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ برای دیگران انجام داده، متوسل شوید تا برای شما نیز انجام دهد؛ مثال: «اللَّهمَّ صلِّ علَى محمَّدٍ وعلَى آلِ محمَّدٍ، كما صلَّيتَ علَى إبراهيمَ وعلَى آلِ إبراهيمَ إنَّكَ حميدٌ مجيدٌ»: (ای الله! بر محمد و بر پیروان محمد درود بفرست آن‌گونه که بر ابراهیم و بر پیروان ابراهیم درود فرستادی؛ که تو ستوده‌ی بزرگوار هستی) در این دعا به فعل الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ یعنی درود فرستادن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر ابراهيم عَلَيْهِ‌السَّلَام و پیروان وی متوسل شدیم تا بر محمد ﷺ و پیروانش درود بفرستد.
چهارم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با ايمان داشتن به او؛ مانند: {رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِياً يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَارِ} [آل عمران: ۱۹۳]: (پروردگارا! ما شنیدیم که منادی به ایمان، ندا می‌دهد که به پروردگارتان ایمان آورید؛ پس ایمان آوردیم؛ پس گناهان ما را ببخش و اشتباهاتمان را بپوشان و ما را با نیکوکاران بمیران). همچنین می‌گویی: “اللّهُمَّ إنِّي أسألُكُ بِإيمَانِي بِكَ وَبِرَسُولِكَ أن تَغفِرَ لِي وَأن تُؤمِنَّنِي مِنَ الفَزَعِ الأكبَرِ يَومَ الدِّينِ”: (ای الله! با ایمان به تو و پیامبرت از تو می‌خواهم که مرا ببخشی و مرا در روز قیامت از وحشت فراگیر، در امان نگاه داری) و… .
پنجم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با اعمال صالح؛ یعنی انسان با عمل نیکی که انجام داده است، به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل شود تا آن ‌چه می‌خواهد را به وی عطا نماید؛ مثال این نوع، ماجرای سه نفری است که وقتی وارد غار شدند، دهانه‌ی غار با تخته سنگ بزرگی بسته شد و نتوانستند آن ‌را تکان دهند؛ لذا با کارهای خوبی که انجام داده بودند به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل شدند: نفر اول با خوبی کردنش به پدر و مادر، نفر دوم با عفت و پاکدامنی از زنا و نفر سوم به پرداخت کامل حق کارگرش به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل شد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نیز از آنان پذیرفت، تخته سنگ کنار رفت و از آن غار نجات یافتند.
ششم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با دعای افراد صالح؛ مانند صحابه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُم که از پیامبر ﷺ خواستند تا برایشان دعا نماید. روزی پیامبر ﷺ در حال خطبه‌ی جمعه بود که مردی آمد و گفت: «يَا رَسُولَ اللهِ، هَلَكَتِ الْمَوَاشِي، وَانْقَطَعَتِ السُّبُلُ، فَادْعُ اللَّهَ يُغِيثُنَا. فَرَفَعَ النَّبِيُّ ﷺ يَدَيْهِ وَدَعَا. فَأغاثَهم اللهُ»: (ای رسول الله! چارپایان هلاک شده و راه‌ها قطع و تباه گردیده‌اند، از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بخواه که بر ما باران ببارد؛ لذا رسول الله ﷺ دستانش را بالا برد و دعا نمود سپس الله بر آنان باران باراند) همچنین روزی پیامبر ﷺ درباره‌ی هفتاد هزار نفری سخن می‌گفت که بدون حساب و عذاب، وارد بهشت خواهند شد؛ عكاشة بن مِحصَن گفت: ‌ای رسول الله! از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بخواه که مرا جزو آنان قرار دهد. فرمود: «أنتَ مِنهُم»^۱ : (تو جزو آنان هستی) این توسل مشروع به نسبت صالحان است که از آنان بخواهید برایتان دعا کنند و با دعای آنان به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ متوسل شوید؛ اما توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با ذات و شخصیت آن افراد، مشروع نیست و از جمله توسل ممنوع است.

هفتم: توسل به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با بیان حال و وضعیت خود؛ که این در حقیقت، درخواست مهر و شفقت از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است؛ مانند موسى عَلَيْهِ‌السَّلَام که فرمود: {رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ} [القصص: ۲۴]: (پروردگارا! به آن‌ چه از خیر که بر من نازل ‌کنی، فقیر و نیازمند هستم) پس می‌گویی: “اللّهُمَّ إنِّي فَقِيرٌ عَاجِزٌ مُعدِم ضَعِيفٌ“: (ای الله! من فقیر، ناتوان، ندار و ضعیف هستم) و… این نوع از شکوه و زاری نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ وسيله‌ای برای رسیدن به رحمت، مهربانی، آمرزش و منت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است.

آن چه گذشت انواع توسل مشروع بود اما توسل به چیزهایی که وارد نشده است، ممنوع می‌باشد، والله أعلم.

***

1. صحیح بخاری: كتاب الرقاق، باب يدخل الجنة سبعون ألفا بغير حساب، شماره (٦٥٤١) / صحیح مسلم کتاب الإيمان، باب الدليل على دخول طوائف من المسلمين الجنة بغير حساب ولا عذاب، شماره (٢١٦). ↩︎