۷۶۵- وعن سهل بن سعدٍ رضي الله عنه أَنَّ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أُتِيَ بشرابٍ، فشرِبَ مِنْهُ وعَنْ يَمِينِهِ غُلامٌ، وعن يَسَارِهِ أَشْيَاخٌ، فقال للغُلام: «أَتَأْذَنُ لي أَنْ أُعْطِيَ هُؤلاءِ؟» فقال الغُلامُ: لا والله، لا أُوثِرُ بِنَصِيبِي مِنكَ أَحَدًا، فَتلَّهُ رسولُ الله صلی الله علیه و آله و سلم فِي يَدِهِ. [متفقٌ عليه]([۱])

ترجمه: سهل بن سعد رضي الله عنه می‌گوید: برای رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم نوشیدنی آوردند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن نوشید و سمت راستش پسربچه‌ای بود و سمت چپش تعدادی بزرگ‌سال بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن پسربچه فرمود: «آیا به من اجازه می‌دهی که ابتدا به این‌ها بدهم؟» پسربچه گفت: «خیر؛ ای رسول‌خدا! به الله سوگند هیچ‌کس را در سهمی که از شما نصیبم شده است، بر خود ترجیح نمی‌دهم». لذا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ظرف را در دست آن پسر نهاد.

[این پسربچه، عبدالله بن عباس رضي الله عنهما بوده است.]

شرح

مؤلف رحمه الله می‌گوید: «باب: روش نوشیدن و مستحب بودن سه بار تنفس در بیرون ظرف، و ناپسند بودن تنفس در ظرف؛ و استحباب دور دادنِ ظرف از سمت راست».

مؤلف رحمه الله پیش‌تر به بیان آداب و روش‌های غذا خوردن پرداخت. به‌راستی نعمت‌های الاهی بر بندگانش، بی‌شمار است؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآ﴾                                 [ابراهيم: ٣٤]

و اگر بخواهید نعمت‌های الله را بشمارید، نمی‌توانید آن‌ها را به شمارش درآورید.

خوردن و آشامیدن از نعمت‌های الاهی‌ست و کسی، قدر این نعمت را می‌داند که از آن محروم است و طعم گرسنگی و تشنگی را می‌چشد. این، یکی از حکمت‌های روزه است. لذا روزه‌دار، از خوردن و آشامیدن خودداری می‌کند تا قدر این نعمت پروردگار را بداند.

آشامیدن آب و هر نوشیدنیِ دیگری، آدابی دارد؛ از جمله این‌که انسان، در ابتدا بسم‌الله بگوید و در پایان، الحمدلله. هم‌چنین آب را با سه نفس بخورد. زیرا انس بن مالک رضي الله عنه می‌گوید: «رسول‌‌الله صلی الله علیه و آله و سلم – آب و هرگونه- نوشیدنی را با سه نفس می‌خورد». یعنی جرعه‌ای سر می‌کشید و سپس ظرف را از دهان خود جدا می‌کرد؛ دوباره سر می‌کشید و آن‌گاه ظرف را از دهان خود جدا می‌نمود و سومین بار نیز می‌نوشید و در ظرف، تنفس نمی‌کرد. چنان‌که در حدیث ابوقتاده رضي الله عنه آمده است: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از نفس کشیدن در ظرف آب منع فرمود». حکمتش این‎ست که این کار، ظرف را آلوده می‌کند؛ زیرا چه‌بسا با بازدمی که وارد ظرف می‌شود، عوامل بیماری‌زایی از معده، مری یا دهانِ شخص، وارد ظرف گردد و این، برای شخصی دیگر که از این ظرف استفاده کند، خوب نیست؛ هم‌چنین کسی که با یک نفس آب می‌خورد یا در ظرف، نفس می‌کشد، احتمال دارد که آب در گلویش بپرد و بدین‌سان خفه شود. از این‌رو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از تنفس در ظرف منع نموده است؛ بلکه باید آب را در سه نفس خورد و در هر نفس، ظرف را از دهان جدا کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده است که رعایت این روش، گواراتر و سالم‌تر است و تشنگی را بهتر برطرف می‌سازد. یعنی انسان، ضمن این‌که از نوشیدن آب لذت می‌برد و به بیمار مبتلا نمی‌شود، هم تشنگی‌اش رفع می‌شود و هم آب در روده‌ها و مجاریِ گوارشِ وی فرو می‌رود.

زیرا عطش یا تشنگی، نتیجه‌ی سوخت و سازِ معده و حرارتی‌ست که به سبب کمبود آب در معده، سلول‌ها و دیگر بخش‌های بدن پدید می‌آید و گاه به سبب بیماری. لذا اگر آب به‌یک‌باره وارد بدن شود، ضرر دارد؛ اما اگر انسان، آب را به‌تدریج وارد بدنش کند، هم تشنگی‌اش از میان می‌رود و هم از بیماری‌ها و زیان‌های ناشی از ورود یک‌باره‌ی آب به بدنش، سالم می‌مانَد.

از این‌رو شایسته است که از سرکشیدن آب بپرهیزیم و به‌گونه‌ای آب بنوشیم که گویا آن را می‌‌مکیم؛ یعنی آب را به‌تدریج وارد معده کنیم؛ جرعه‌ای بنوشیم، سپس ظرف را از دهان جدا کرده، نفس بکشیم و باز جرعه‌ای دیگر و به همین ترتیب در سه جرعه و در سه نفس آب بخوریم. این، سنت است.

اما هنگامِ پذیرایی با نوشیدنی، مثل آب، چای و قهوه به چه روشی عمل کنیم؟ یعنی شخصی وارد می‌شود و می‌خواهد به حاضران، آب بدهد؛ ابتدا از چه کسی آغاز نماید؟ می‌گوییم: اگر کسی، درخواست آب یا نوشیدنی کرده است، ابتدا به او می‌دهیم و اگر این آب یا نوشیدنی را به درخواست کسی نیاورده‌ایم، ابتدا از بزرگ‌تر آغاز می‌کنیم و ترتیب بزرگ‌ترها را از سمت راست، رعایت می‌نماییم. اگر هر کسی، فنجان یا ظرف خودش را داشت، از بزرگ‌تر شروع کرده، سپس به کسی می‌دهیم که سمت چپِ وی قرار دارد. زیرا کسی که در سمت چپِ اوست، در حقیقت در سمت راست میزبان می‌باشد و بدین‌سان میزبان یا کسی که پذیرایی می‌کند، ترتیب پذیرایی از سمت راست را رعایت می‌نماید. به عنوان مثال: شخصی درخواست آب می‌کند؛ برایش آب می‌آورند و او می‌نوشد. اگر کسی که آب آورده، بالای سرِ این فرد ایستاده و منتظر پس گرفتن لیوان است، همین‌که آن شخص آب نوشید، لیوان را به او برمی‌گرداند و گرنه، لیوان را به کسی می‌دهد که سمت راستِ اوست؛ فرقی ندارد کسی که سمت راست اوست، کوچک باشد یا بزرگ، از بزرگان و اشراف باشد یا از افرادِ عادی.

دلیلش، این‎ست که برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مقداری شیر آوردند با آب مخلوط شده بود. سمت راستِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صحرانشینی نشسته بود و سمت چپش ابوبکر و عمر رضي الله عنهما؛ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم پس از این‌که خود از آن شیر نوشید، آن را به صحرانشین داد. عمر رضي الله عنه به صحرانشین گفت: «این، ابوبکر است». زیرا ابوبکر رضي الله عنه از اصحاب مشهور و نام‌دار، بلکه یارِ ویژه‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود. لذا عمر رضي الله عنه این را گفت تا صحرانشین، ابوبکر صدیق رضي الله عنه را گرامی بدارد. اما صحرانشین، ظرف شیر را گرفت و نوشید. آن‌جا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صحرانشین را بر ابوبکر صدیق رضي الله عنه که فضایلش بر کسی پوشیدن نیست، ترجیح داد. علتش این بود که صحرانشین، سمت راستِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرار داشت و ابوبکر صدیق رضي الله عنه سمت چپش. چنان‌که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «راست، سپس راست». [یعنی در ترتیب پذیرایی، حق با کسی‌ست که سمت راست می‌باشد.]

و اما داستان دوم: برای رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم نوشیدنی آوردند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن نوشید و سمت راستش پسربچه‌ای بود و سمت چپش تعدادی بزرگ‌سال بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن پسربچه فرمود: «آیا به من اجازه می‌دهی که ابتدا به این‌ها بدهم؟» پسربچه گفت: «خیر؛ ای رسول‌خدا! به الله سوگند هیچ‌کس را در سهمی که از شما نصیبم شده است، بر خود ترجیح نمی‌دهم». یعنی دوست دارم من از باقی‌مانده‌ی نوشیدنی شما بخورم. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ظرف را در دست آن پسر نهاد.

این، نشان می‌دهد که در ترتیب پذیرایی خردسالی که سمت راست قرار دارد، بر بزرگ‌سالی که در سمت چپ است، ترجیح دارد. چنان‌که داستان نخست، نشان‌گر این‎ست که اگر در سمت راست، یک فرد عادی یا کسی باشد که قدر و منزلت کم‌تری دارد، بر بزرگان و اشرافی که سمت راست هستند، مقدم خواهد بود. زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «الأَيْمَنُونَ الأَيْمَنُونَ الأَيْمَنُونَ، أَلاَ فَيَمِّنُوا أَلاَ فَيَمِّنُوا أَلاَ فَيَمِّنُوا».([۲]) یعنی: «آن‌ها که سمت راست هستند، آن‌ها که سمت راست هستند، آن‌ها که سمت راست هستند» و سه بار فرمود: «هان! ترتیب را از سمت راست رعایت کنید». در حدیث، این‌گونه آمده است؛ البته این، درباره‌ی کسی‌ست که می‌خواهد به حاضران یک جلسه آب بدهد.

امروزه روش پذیرایی بدین ترتیب است که شخص، وسایل پذیرایی را می‌آورَد و از بزرگ‌تر مجلس شروع می‌کند. این، مطابق سنت است؛ زیرا در زمان رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم پذیرایی را از ایشان آغاز می‌کردند. هم‌چنین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌خواست مسواکش را به یکی از دو نفری بدهد که در برابرش ایستاده بودند؛ به ایشان گفته شد، [یعنی جبرئیل به ایشان گفت:] به بزرگ‌تر (مسن‌تر) بده. در این‌باره احادیثی آمده است که نشان می‌دهد که وقتی برای پذیرایی وارد مجلس می‌شوید، از بزرگ‌تر مجلس شروع کنید، نه از سمت راست.

([۱]) صحیح بخاری، ش: ۲۳۵۱؛ و صحیح مسلم، ش:۲۰۳۰. این حدیث پیش‌تر پیش‌تر به‌شماره‌ی ۵۷۴ ذکر شد.

([۲]) بخاری، ش: ۲۵۷۱؛ و مسلم، ش: ۲۰۲۹ به‌نقل از انس رضي الله عنه.