۷۳۱- وعن أَنسٍ رضي الله عنه أَنَّ رسولَ الله صلی الله علیه و آله و سلم أَتى مِنًى؛ فَأَتَى الجَمْرةَ فَرماهَا، ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ بِمنًى وَنَحَرَ، ثُمَّ قال لِلحلاَّقِ: «خُذْ» وَأَشَارَ إِلى جَانِبِهِ الأيمنِ، ثُم الأيسَرِ ثُمَّ جعَلَ يُعطِيهِ النَّاسَ. [متفقٌ عليه]([۱])
وفي روايةٍ: لَمَّا رَمَى الجَمْرةَ، ونَحَر نُسُكَهُ وَحَلَقَ، نَاوَل الحَلاّقَ شِقَّهُ الأَيْمنَ فَحلَقَه، ثُمَّ دعَا أَبَا طَلحةَ الأَنصاريَّ رضي الله عنه، فَأَعطَاهُ إِيَّاه، ثُمَّ نَاوَلهُ الشقَّ الأَيْسَرَ فقال: «احْلِقْ» فَحلَقَهُ فَأَعْطاهُ أَبا طلحة فقال: «اقسِمْهُ بَيْنَ النَّاس».
ترجمه: انس رضي الله عنه می‌گوید: رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم به «منا» آمد و آن‌گاه به «جمره» رفت و رمی عقبه را انجام داد؛ سپس به منزل (باراندازِ) خود در منا آمد و قربانی کرد و آن‌گاه به سلمانی فرمود: «(موهای این‌جا را) بگیر» و به سمت راست سَرَش اشاره نمود و آن‌گاه به سمتِ چپِ سرش؛ و سپس شروع به تقسیمِ موهایش در میانِ مردم کرد.
و در روایتی آمده است: وقتی رمی جمره را انجام داد و قربانی‌اش را نحر کرد و سرَش را تراشید، سمتِ راستِ سرش را در اختیار سلمانی قرار داد و او، سمت راست سرِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تراشید؛ آن‌گاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابوطلحه‌ی انصاری رضي الله عنه را صدا زد و موهایش را به او داد و سپس نیمه‌ی چپ سرش را در اختیار سلمانی گذاشت و به او فرمود: «بتراش». و او نیز آن قسمت را تراشید. آن‌گاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم موی تراشیده را به ابوطلحه رضي الله عنه داد و فرمود: «آن را در میانِ مردم، تقسیم کن».
شرح
این احادیث درباره‌ی مستحب بودن آغاز کردن از سمت را در کارهایی‌ست که پایه‌ی محترمانه‌ای دارند و نیز درباره‌ی آغاز کردن از سمت چپ یا استفاده از دست چپ در کارهایی‌ست که به‌قصدِ دفع آلودگی انجام می‌شوند. مؤلف رحمه الله حدیث ام‌عطیه رضي الله عنها را ذکر کرده است؛ ام‌عطیه رضي الله عنها یکی از زنان انصار بود که عملکرد نیک و درخشانی داشت؛ از جمله این‌که جنازه‌های زنان را غسل می‌داد. وقتی زینب، دختر رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت و زن‌ها برای غسل دادن او جمع شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن‌ها فرمود: «ابْدَأْنَ بِميامِنهَا وَمَواضِعِ الوُضُوءِ مِنْها». یعنی: «غسل دادن او را از سمت راست بدنش و از اعضای وضو شروع کنید».
روش شستنِ جنازه، این‌گونه است که ابتدا چیزی روی عورتش می‌اندازند و لباس‌هایش را بیرون می‌آورند؛ سپس مرده‌شو، پارچه‌ای در دست می‌گیرد و شرم‌گاه مرده را از جلو و عقب می‌شوید تا تمیز شود. سپس این پارچه را کنار می‌گذارد و همان‌گونه که وضو می‌گیرد، دستانِ مرده را می‌شوید. سپس پارچه‌ای خیس برمی‌دارد و دندان‌ها و دهان و بینی مرده را تمیز می‌کند. این، به جای مضمضه و استنشاق (گرداندن آب در دهان و بینی) است. لذا نباید آب، وارد دهان و بینی میّت شود؛ زیرا باعث می‌شود که آب در شکمش فرود رود و هنگامی که غسلش می‌دهند، بیرون بیاید و آن‌ها را اذیت کند. سپس صورتِ مرده و دستانش را تا آرنج بشوید و سَرش را مسح نماید و پاهایش را بشوید؛ یعنی مرده را وضوی کامل بدهد.
سپس سرِ مرده را با کفِ سدر بشوید؛ طرز تهیه‌ی کف سدر، بدین صورت است که مقداری پودرِ سدر به آب، اضافه می‌کنند و سپس آن را هم می‌زنند تا کف کند. آن‌گاه با کفِ سدر، سر و دیگر قسمت‌های جنازه را می‌شویند.
اگر مرده، زن باشد، فقط زن‌ها یا شوهرش او را می‌شویند؛ حتی پدر و پسرش نیز نمی‌توانند او را غسل دهند؛ فقط زن‌ها یا شوهرش. و مرد را فقط مردها می‌شویند؛ لذا مادر، دختر و هیچ زنی، جز همسرش نمی‌تواند جنازه‌ی مرد را غسل دهد. البته زن، می‌تواند جنازه‌ی شوهرش را بشوید؛ همان‌گونه که مرد می‌تواند جنازه‌ی شوهرش را غسل دهد و دیگر هیچ مردی، جنازه‌ی هیچ زنی را نمی‌شوید و هیچ زنی نیز جنازه‌ی هیچ مردی را غسل نمی‌دهد.
زن‌ها برای غسل دادن جنازه‌ی زینب دختر رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم حاضر شدند؛ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم به آن‌ها فرمود: «غسل دادن او را از سمت راست بدنش و از اعضای وضو شروع کنید». و آن‌ها به دستورِ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم عمل کردند؛ یعنی دست راست را پیش از دستِ چپ شستشو دادند و پای راست را قبل از پای چپ شستند و به‌طور کلی نیم‌تنه‌ی راستش را پیش از نیم‌تنه‌ی چپش غسل دادند. سرَش را در سه مرحله شستند؛ سمت راستِ سر، سمتِ چپ و وسطِ سر؛ و او را بر پُشت گذاشتند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ازار (لُنگ) خود را به آن‌ها داد تا آن را برای تبرک به دورِ دخترش بپیچند.
شاهدِ موضوع، این‌جاست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آن‌ها فرمود: «غسل دادن او را از سمت راست بدنش شروع کنید».
سپس مؤلف رحمه الله احادیثی به همین مضمون ذکر کرده است؛ مانندِ حدیث ابوهریره رضي الله عنه و حدیث حفصه رضي الله عنها درباره‌ی پوشیدنِ لباس، پوشیدنِ کفش و وضو گرفتن.
و آن‌گاه حدیث انس بن مالک رضي الله عنه را آورده است که نشان می‌دهد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حج وداع، موهایش را به چه ترتیبی تراشید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حج وداع، پس از این‌که شب را در «مزدلفه» گذراند و نماز صبح را به‌جا آورد، برای دعا نشست و آن‌قدر دعا کرد که صبح، روشن شد؛ و پیش از طلوع خورشید حرکت کرد تا به جمره‌ی عقبه رسید. در آن هنگام خورشید، بالا آمده و گرم شده بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رمی جمره را انجام داد و روزِ عید بود. سپس به منزل خود در منا رفت و سلمانی را صدا زد تا سرِ مبارکش را بتراشد. و آن‌گاه به سلمانی فرمود: «(موهای این‌جا را) بگیر» و به سمت راست سَرَش اشاره نمود؛ آن‌گاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابوطلحه‌ی انصاری رضي الله عنه را صدا زد و موهایش را به او داد و سپس نیمه‌ی چپ سرش را در اختیار سلمانی گذاشت و به او فرمود: «بتراش». و او نیز آن قسمت را تراشید. آن‌گاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم موی تراشیده را به ابوطلحه رضي الله عنه داد و فرمود: «آن را در میانِ مردم، تقسیم کن». برخی از مردم، به یک تارِ مو دست یافتند و عده‌ای به دو تارِ مو و به برخی هم چند تارِ مو رسید؛ این، برای تبرک به موی مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود.
این‌که رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم موهای نیمه‌ی راستِ سرش را به ابوطلحه رضي الله عنه بخشید، نشان‌گر اینست که گاه، برخی از مردم، به‌طور ویژه از فضیلت و امتیاز خاصی برخوردار می‌شوند که الله متعال به آنان عنایت می‌کند. هرچند در میان صحابه رضي الله عنهم، کسانی چون ابوبکر، عمر، عثمان و علی و بسیاری دیگر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وجود داشتند که از ابوطلحه رضي الله عنه برتر بودند؛ اما این، فضلِ الله متعال است که به هرکس بخواهد، عطا می‌نماید. صحابه رضي الله عنهم به مو، لباس و عرقِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تبرک می‌جستند؛ ناگفته نماند که این، جزو ویژگی‌های منحصر به فرد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است و تبرک جستن به عرق، مو، آب دهان و لباس کسی دیگر جایز نیست.
مادر مؤمنان، ام‌سلمه رضي الله عنها جعبه یا صندوقچه‌ای سیمین داشت که چند تار مو از رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در آن نگه می‌داشت و مردم برای بهبود بیماری‌های خود، دو یا سه تار از این موها را در آب می‌گذاشتند و هم می‌زدند تا به این آب، تبرک بجویند؛ اما باید دانست که این امر، مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.([۲]) هم‌چنین هیچ‌یک از مسلمانان، پس از رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوبکر و عمر و سایر سرآمدان دینی تبرک نجسته‌اند و خود، دلیلی‌ست بر این‌که این امر، ویژه‌ی رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.
شاهدِ موضوع از حدیثِ انس رضي الله عنه این‌جاست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سلمانی اشاره کرد که تراشیدن موهای مبارک را از سمت راست شروع کند؛ لذا هنگام تراشیدنِ موی سر، از سمتِ راست، آغاز نمایید.
([۱]) صحیح بخاری، ش: (۱۷۰، ۱۷۱) به‌صورت مختصر؛ و صحیح مسلم، ش: ۱۳۰۵.
([۲]) گفتنیست: کسی سراغ ندارد که چیزی از آثار رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم مانده باشد و این، از حکمت الاهی‌ست تا زمینه‌ی شرک، مرتفع گردد. ر.ک: «التوسل، انواعه واحکامه» از علامه آلبانی رحمه الله که در این موضوع، بی‌نظیر است.
