۵۶۵- وعن أبي هريرة رضي الله عنه أَنَّه سَمِعَ رسولَ اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم يَقُول: «مَثَلُ البَخِيلِ والمُنْفِق كَمَثَلِ رَجُلَيْنِ عَلَيْهِمَا جُبَّتَانِ مِن حَديدٍ مِنْ ثُدَيِّهِما إِلى تَرَاقِيهمَا؛ فَأَمَّا المُنْفِق، فَلا يُنْفِقُ إِلاَّ سَبَغَت، أَوْ وَفَرَتْ على جِلدِهِ حتى تُخْفِيَ بَنَانَه، وَتَعْفُوَ أَثَرَه؛ وَأَمَّا البَخِيل، فَلا يُرِيدُ أَنْ يُنْفِقَ شَيئًا إِلاَّ لَزِقَتْ كُلُّ حَلْقَةٍ مَكَانَهَا، فَهُو يُوَسِّعُهَا فَلا تَتَّسِعُ». [متفقٌ عليه]([۱])

ترجمه: از ابوهریره رضي الله عنه روایت است: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنید که می‌فرمود: «مثال بخیل و بخشنده، مانند دو مرد است که تن‌پوش آهنی بر تن داشته باشند و این تن‌پوش، از سینه تا گلوی آنان را دربرگرفته باشد. هنگامی که شخصِ بخشنده، صدقه می‌دهد (بذل و بخشش می‌کند)، زره آهنین بر تنش بزرگ می‌شود و همه‌ی بدنش را دربرمی‌گیرد؛ تا جایی که انگشتان پاهایش را می‌پوشاند و (روی زمین کشیده می‌شود و) رد قدم‌هایش را محو می‌کند.([۲]) ولی هنگامی که شخص خسیس می‌خواهد انفاق یا بذل و بخشش نماید، حلقه‌های آن زره به جای خود می‌چسبند (و تن‌پوش آهنین بر بدنش تنگ می‌شود) و هرچه آن را می‌کشد تا بزرگ شود، بزرگ نمی‌گردد».([۳])

([۱]) صحیح بخاری، ش: (۱۴۴۳، ۲۹۱۷)؛ و صحیح مسلم، ش: ۱۰۲۱.

([۲]) یعنی گناهانش محو می‌شود.

([۳]) یعنی شخصِ بخیل، هنگامی که می‌خواهد صدقه دهد، تردید دارد؛ دستش را برای صدقه دادن دراز می‌کند و باز پس می‌آورد و دلِ صدقه دادن ندارد. به عبارت دیگر، صدقه دادن برایش سخت و دشوار است. [مترجم]

شرح

مؤلف رحمه الله حدیثی بدین مضمون نقل کرده است که انس بن مالک رضي الله عنه می‌گوید: «هرگاه چیزی برای پذیرش اسلام، از رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم می‌خواستند، عطا می‌کرد». زیرا رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم بخشنده‌ترین مردم بود و مال و ثروتش را در راه‌هایی خرج می‌نمود که مایه‌ی تقرب و نزدیکی به الله متعال است. از این‌رو اگر کسی برای پذیرش اسلام، چیزی از ایشان درخواست می‌کرد، آن را به او می‌داد؛ هرچه که بود. چنان‌که باری یک صحرانشین گله‌ای گوسفند که در میان دو کوه بودند، درخواست کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز این گله را به او داد؛ زیرا امیدوار بود که این کار، به نفع آن مرد و اقوامش باشد و آنان را به اسلام، علاقه‌مند سازد. هنگامی که آن شخص نزد قومش بازگشت، به آنان گفت: «ای قومِ من! مسلمان شوید؛ زیرا محمد صلی الله علیه و آله و سلم به‌سان کسی بذل و بخشش می‌کند که از فقر نمی‌ترسد». ببینید که این بخشش، چه تأثیر بزرگی بر آن مرد گذاشت؛ چنان‌که از او دعوت‌گری ساخت که به سوی اسلام فراخواند. مانند بسیاری از صحرانشینان که طمع‌کار بودند و به‌خاطر علاقه‌ای که به مال و ثروت داشتند، درخواستِ کمک می‌کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواسته‌ی این شخص را پذیرفت و با بخشش بزرگی که به او کرد، از او دعوت‌گری ساخت که به سوی اسلام فراخواند و به قومش گفت: «ای قومِ من! مسلمان شوید». او به آن‌ها نگفت که اگر اسلام بیاورید، وارد بهشت می‌شوید یا از دوزخ رهایی می‌یابید. بلکه به آن‌ها گفت: «مسلمان شوید؛ زیرا محمد، به‌سان کسی بذل و بخشش می‌کند که از فقر نمی‌ترسد». یعنی تا دلتان بخواهد، به شما بذل و بخشش خواهد کرد.

آن‌ها به طمعِ مال، مسلمان می‌شدند و هدفی جز دنیا نداشتند، اما مدت اندکی نمی‌گذشت مگر این‌که اسلام نزدشان از دنیا و هرچه در آن است، محبوب‌تر می‌شد. از این‌رو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای دل‌جویی از آن‌ها یا برای این‌که آن‌ها را به اسلام علاقه‌مند کند، به آنان بذل و بخشش می‌نمود؛ در نتیجه برخی از افراد به طمع مال دنیا مسلمان می‌شدند، اما پس از اندکی خوبی‌های اسلام را می‌دیدند و فرامی‌گرفتند، و بدین‌سان از صمیم قلب، ایمان می‌آوردند.

از این حدیث و امثال آن، چنین برداشت می‌شود که نباید کافران و بدکاران را به حالِ خودشان رها کنیم و اجازه دهیم که شیطان هرگونه که می‌خواهد، با آنان بازی کند؛ بلکه از آنان دل‌جویی می‌کنیم و با رفتار نیک و بذل و بخشش، آنان را جذب اسلام می‌‌نماییم. چنان‌که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چنین روی‌کردی داشت و برای جذب کافران به اسلام، سهمی از زکات را به آنان می‌داد. بلکه الله متعال سهمی از زکات را برای غیرمسلمانان قرار داده است تا به اسلام علاقه‌مند شوند و دین اسلام را بپذیرند. گاه برخی از افراد با اهداف دنیوی مسلمان می‌شوند، ولی همین‌که طعم اسلام را می‌چشند، به اسلام علاقه‌مند می‌گردند و آن را بر هر چیزی ترجیح می‌دهند. یکی از علما گفته است: علم را برای غیرالله کسب کردیم، اما از این‌که جز برای الله باشد، امتناع ورزید.

بنابراین، کارهای نیک و شایسته، انسان را به سوی اخلاص برای الله عزوجل و پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سوق می‌دهند. از آن‌جا که در رهنمودهای دینی توجهی جدی به این مسأله، یعنی جذب غیرمسلمانان شده است، باید خیلی جدی‌تر به این موضوع نگاه کنیم و با بذل و بخشش یا هدیه و اخلاق نیکو، کافران یا غیرمسلمانانی را که به اسلام، نزدیکند، جذب نماییم؛ زیرا اگر الله متعال یک نفر را به‌وسیله‌ی ما هدایت کند، برای ما از شتران سرخ‌مو که مرغوب‌ترین اموال عرب بودند، بهتر است.

به بدکاران نیز باید هدیه دهیم و با سخن نرم و محترمانه، آنان را نصیحت کنیم و با شیوه‌های نیکو با آن‌ها رابطه داشته باشیم تا توبه کنند و به راه بیایند؛ نگوییم: من به‌خاطر الله با این‌ها کینه دارم. آری؛ به‌خاطر الله با آنان کینه داشته باشید، اما آن‌ها را به‌سوی الله فرابخوانید. این بغض و کینه نباید شما را از دعوت دادن آن‌ها به سوی الله بازدارد؛ اگرچه اینک از آن‌ها خوشتان نمی‌آید، اما ممکن است روزی جزو بهترین دوستان دینیِ شما شوند.

مؤلف رحمه الله حدیث دیگری نیز ذکر کرده است؛ حدیثی بدین مضمون که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «صدقه هرگز از ثروت انسان نمی‌کاهد». وقتی انسان می‌خواهد صدقه دهد، شیطان به او می‌گوید: اگر صدقه دهی، از ثروتت کاسته می‌شود. بیست و پنج هزار تومان داری؛ اگر دو هزار تومان صدقه دهی، فقط بیست و سه هزار تومان خواهی داشت و بدین‌سان از پولَت کم می‌شود. پس صدقه نده که هرچه صدقه دهی، دارایی‌ات کاهش می‌یابد.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خودسرانه و از روی هوای نفس سخن نمی‌گفت؛ بلکه هرچه می‌گفت، وحی بود که بر او نازل می‌شد. فرمود: «هرگز صدقه از ثروت انسان نمی‌کاهد». آری! به‌ظاهر و از لحاظ کمّی، از مقدار ثروت انسان کاسته می‌شود، اما از لحاظ کیفی افزایش و برکت می‌یابد. چنان‌که در عوضِ دو هزار تومانی که صدقه می‌دهید، بیست‌هزار تومان به‌دست می‌آورید. الله متعال می‌فرماید:

﴿وَمَآ أَنفَقۡتُم مِّن شَيۡءٖ فَهُوَ يُخۡلِفُهُۥۖ﴾                                             [سبأ: ٣٩]

و هرچه انفاق کنید، الله عوضش را می‌دهد.

یعنی خیلی زود عوض را می‌گیرید یا زیاد طول نمی‌کشد که اجر و ثوابش را دریافت می‌کنید. الله متعال می‌فرماید:

﴿مَّثَلُ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمۡوَٰلَهُمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنۢبَتَتۡ سَبۡعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنۢبُلَةٖ مِّاْئَةُ حَبَّةٖ﴾                                                                                [البقرة: ٢٦١]

مثال کسانی که اموالشان را در راه الله انفاق می­کنند، همانند دانه­ای‌ست که از آن هفت خوشه به ثمر می­رسد و در هر خوشه، یکصد دانه است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بخشنده‌ترین و سخاوتمندترین مردم بود و در رمضان، هنگامی که جبرئیل علیه السلام قرآن را برایش دَوْر مي‌كرد، از هر زمانی بخشنده‌تر بود. آری؛ بخشش و سخاوت رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم از باد وزان نیز بیش‌تر بود.

باد وزان، بادی‌ست که به فرمان الله به‌سرعت جریان می‌یابد و خیر و برکت را بر هر جا که می‌وزد، می‌گستراند؛ اما رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم در رمضان از باد وزان نیز در خیر و بخشش، سریع‌تر بود. لذا چه خوبست که دست خود را برای صدقه و نیکی، به‌ویژه در ماه رمضان، باز بگیریم و زکات و صدقه‌ی بیش‌تری بدهیم و بیش از سایر اوقات، بذل و بخشش کنیم و دست نیازمندان را بگیریم و به خویشاوندان خود نیکی نماییم و به کارهای نیک بپردازیم.

عموم مردم عبارتی بر این حدیث افزوده‌اند که درست نیست؛ می‌گویند: «صدقه هرگز از ثروت انسان نمی‌کاهد»، ، بلکه بر آن می‌افزاید. این عبارت از رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم ثابت نشده است. آن‌چه ثابت است، این‌که فرمود: «صدقه هرگز از ثروت انسان نمی‌کاهد».

افزایشی که در عوضِ صدقه نصیب بنده می‌شود، یا کمّی‌ست و یا کیفی.

مثال کمی: الله متعال دروازه‌ای از روزی را که به حساب بنده‌ی بخشنده‌اش بوده است، به رویش می‌گشاید.

و مثال کیفی: الله متعال در باقی‌مانده‌ی ثروتش برکت می‌نهد.

سپس رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «به‌یقین الله در برابر گذشت بنده‌اش، عزت او را زیاد می‌کند». یعنی اگر کسی به شما ستم نمود، آسیبی به شما یا خانواده‌ی شما رساند و یا حق شما را خورد و مالتان را تصاحب و غصب کرد یا حقی از شما را پایمال نمود، و شما از حق خود گذشتید، الله متعال بر عزت شما می‌افزاید؛ اگرچه نفس انسان، به‌سادگی نمی‎گذرد و دوست دارد انتقام بگیرد و به حقش برسد. این، حقّ هر مظلومی‌ست؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿فَمَنِ ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡ فَٱعۡتَدُواْ عَلَيۡهِ بِمِثۡلِ مَا ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡ﴾ [البقرة: ١٩٤]

بنابراین کسی که به شما تجاوز و تعدی کند، شما نیز همان‌طور که به شما تعدی کرده، به او تعدی (یعنی قصاص) نمایید.

هم‌چنین می‌فرماید:

﴿وَإِنۡ عَاقَبۡتُمۡ فَعَاقِبُواْ بِمِثۡلِ مَا عُوقِبۡتُم بِهِۦ﴾                            [النحل: ١٢٦]

و اگر مجازات می‌کنید، به همان شکلی مجازات نمایید که با شما رفتار شده است.

هیچ سرزنشی بر کسی که قصاص می‌گیرد، نیست؛ ولی اگر ببخشد و عفو نماید یا خویش را به گذشتن و بخشیدن وادار کند، نفس اماره به او می‌گوید: این، نشانه‌ی ضعف و ذلت است؛ چگونه از کسی که به تو ستم و تعدی کرده است، می‌گذری؟! این‌جاست که رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «به‌یقین الله در برابر گذشت بنده‌اش، عزت او را زیاد می‌کند». عزت، متضاد ذلت است و این‌که نفس انسان به او می‌گوید: «اگر ببخشی یا عفو نمایی، در برابر ظالم، خوار و زبون گشته‌ای»، نیرنگ نفس اماره و جلوگیری از کار نیک است. زیرا الله متعال در برابر این عفو و گذشت، بر عزت و جایگاهت در دنیا و آخرت می‌افزاید.

سپس فرمود: «و هرکس به‌خاطرِ الله تواضع و فروتنی نماید، الله عزوجل او را بلندمرتبه می‌گرداند». تواضع نیز همین‌گونه است. برخی از افراد متکبر، گمان می‌کنند که اگر متواضع و فروتن باشند، به ذلت و خواری تن داده‌اند؛ یعنی تواضع را کسر‎ شأن خود می‌پندارند، ولی مسأله به‌طور کامل، برعکس می‌باشد. یعنی کسی که برای مردم متواضع است، در حقیقت برای الله عزوجل فروتن و متواضع می‌باشد و هرکس به‌خاطر الله تواضع نماید، الله متعال شأن و مقام او را بالا می‌برد. بنابراین تواضع و فروتنی برای الله، دو معنا دارد:

اول: این‌که بنده با عبادت و پرستش الله، در برابرش تواضع و فروتنی نماید و از فرمان‌های الله، اطاعت کند.

دوم: این‌که به‌خاطر الله در برابر مردم، متواضع باشد. هر دو نوع تواضع، عزت و جایگاه انسان را بالا می‌برد. چه با عبادت الله عزوجل فرمان‌‌برداری از او و دوری از کارهای حرام و ممنوع باشد و چه با فروتنی در برابر مردم به‌خاطر الله متعال، نه از ترس آن‌ها یا برای کنار آمدن با آن‌ها به‌قصد دست‌یابی به نان و نوا یا امثال آن؛ بلکه به‌خاطر الله عزوجل. آری! اگر بدین‌سان برای الله تواضع و فروتنی نمایید، الله متعال در دنیا و آخرت، شما را بلندمرتبه می‌گرداند.

این احادیث نشان‌گر فضیلت صدقه و بخشش یا نیکی کردن به دیگران است که یکی از ویژگی‌های بارز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود.

([۱]) صحیح مسلم، ش: ۱۸۰۶.