۱۹۸- الْعاشر: عَنْ حذيفةَ رضي الله عنه أَنَّ النَّبيَّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: «والَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَتَأْمُرُنَّ بالْمعرُوف، ولَتَنْهَوُنَّ عَنِ المُنْكَر، أَوْ لَيُوشِكَنَّ الله أَنْ يَبْعثَ عَلَيْكمْ عِقَاباً مِنْه، ثُمَّ تَدْعُونَهُ فَلاَ يُسْتَجابُ لَكُمْ». [ترمذی، این حدیث را روایت کرده و آن را حسن دانسته است.]([۱])

ترجمه:‌ حذیفه رضي الله عنه می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست، حتماً امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه، بیم آن می‌رود که الله به‌زودی عذابی از سوی خود بر شما فرود آورد و آن‌گاه شما او را به‌فریاد بخوانید و دعای شما، قبول نشود».

شرح

مؤلف رحمه الله حدیثی بدین مضمون نقل کرده که حذیفه بن یمان رضي الله عنه گفته است: رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست، حتماً امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه، بیم آن می‌رود که الله، به‌زودی عذابی از سوی خود بر شما فرود آورد و آن‌گاه شما او را به‌فریاد بخوانید و دعای شما، قبول نشود».

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این حدیث به الله عزوجل سوگند یاد کرده است؛ زیرا الله، ذاتی‌ست که جان همه‌ی بندگانش در دست اوست واگر بخواهد، آن‌ها را هدایت می‌بخشد و اگر خواست و مشیت او باشد، گمراهشان می‌گرداند و هرگاه اراده کند، آن‌ها را می‌میراند یا زنده نگه می‌دارد؛ یعنی هدایت، گمراهی، زندگانی و مرگ بندگان، همه در دست الله عزوجل می‌باشد؛ از این‌رو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سوگند یاد کرد و فرمود: «قسم به ذاتی که جانم در دست او ست». و گاه می‌فرمود: «سوگند به ذاتی که جان محمد در دست اوست»؛ زیرا جان محمد، پاک‌ترین و بهترین جان‌هاست. سپس رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم به ما دستور داد که حتماً امر به معروف و نهی از منکر کنیم؛ در غیر این صورت الله، همه‌ی ما را به عذاب خویش گرفتار می‌گرداند و آن‌گاه دست به دعا برمی‌داریم و دعای ما قبول نمی‌شود. پیش‌تر چندین حدیث ذکر شد که همگی بیان‌گر وجوب امر به معروف و نهی از منکر بود و از ترک این وظیفه‌ی همگانی منع می‌کرد؛ لذا بر همه‌ی ما واجب است که امر به معروف کنیم و اگر هم‌کیشِ خود را دیدیم که در انجام وظیفه‌ای شرعی، کوتاهی می‌کند، او را به انجام آن امر کنیم و او را از سرپیچی و نافرمانی از الله متعال، بازداریم تا امتی واحد و یک‌پارچه شویم؛ زیرا اگر هرکس به میل خود رفتار کند و مرام و مسلک خاصی داشته باشد، دچار اختلاف و تفرقه خواهیم شد؛ حال آن‌که خیر و برکت و سعادت و رستگاری، در یک‌پارچگی‌ست.

این حدیث نشان می‌دهد که حتی اگر انسان را سوگند ندهند یا از او نخواهند که قسم بخورد، جایز است که سوگند یاد کند؛ البته باید دقت کند که به‌خاطر مسایل پراهمیت، سوگند بخورد و شایسته نیست که برای مسایل کم‌اهمیت و پیش‌پاافتاده نیز سوگند یاد کند. امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهم‌ترین واجبات و وظایف دینی‌ست؛ حتی برخی از علما، آن را ششمین رکن اسلام برشمرده‌اند. گرچه دیدگاه صحیح، این است که ششمین رکن اسلام نیست، ولی شکی نیست که یکی از مهم‌ترین واجبات دینی به‌شمار می‌رود. و اگر امت اسلامی این وظیفه‌ی مهم را ترک کنند، دچار تفرقه و پراکندگی می‌شوند و هرکس، راهِ خود را در پیش می‌گیرد و به مسیری می‌رود که مطابق میل اوست. در صورتی که اگر همگی به امر به معروف و نهی از منکر بپردازند، راه و شیوه‌ی همه، هم‌سو و یک‌سو خواهد شد؛ همان‌طور که الله متعال دستور داده است:

﴿وَلۡتَكُن مِّنكُمۡ أُمَّةٞ يَدۡعُونَ إِلَى ٱلۡخَيۡرِ وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ١٠٤ وَلَا تَكُونُواْ كَٱلَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَٱخۡتَلَفُواْ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلۡبَيِّنَٰتُۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ عَذَابٌ عَظِيمٞ ١٠٥﴾                                                              [آل عمران: ١٠٤،  ١٠٥]

باید از میان شما گروهی باشند که به سوی نیکی فرا بخوانند و امر به معرف و نهی از منکر کنند؛ و چنین کسانی رستگارند. و همانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و پس از آن‌که نشانه­های آشکاری برای آن‌ها آمد، اختلاف ورزیدند. و چنین کسانی، عذاب بزرگی (در پیش) دارند.

هم‌چنین می‌فرماید:

﴿كُنتُمۡ خَيۡرَ أُمَّةٍ أُخۡرِجَتۡ لِلنَّاسِ تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَتَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَتُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِۗ﴾                                                                                      [آل عمران: ١١٠]

شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده‏اید؛ امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به الله ایمان دارید.

کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، باید به این مسأله‌ی مهم توجه نماید که به قصد اصلاح برادر مسلمانش به چنین کاری بپردازد، نه این‌که هدفش انتقام‌جویی از او باشد. اگر کسی به نیت انتقام‌جویی از برادرش امر به معروف و نهی از منکر کند، چه‌بسا به خود و عملِ خویش فریفته می‌شود و برادر مسلمانش را تحقیر می‌کند یا او را کوچک می‌شمارد و او را از رحمت الهی دور می‌پندارد و می‌گوید: فلانی، از رحمت الله، دور است؛ و بدین‌سان عملِ خویش را تباه و بی‌خیر می‌گرداند. چنان‌که در حدیثی صحیح از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که شخصی درباره‌ی انسانِ گنه‌کاری می‌گوید: «قسم به الله که او، فلانی را نمی‌آمرزد». و الله عزوجل می‌فرماید: «مَن ذَا الَّذِي يَتَأَلَّى عَلَيَّ أَلَّا أَغْفِر لِفُلانٍ وقَدْ غَفَرْت لِفُلانٍ ، وَأَبْطلْت عَمَلك»؛([۲]) یعنی: «چه کسی به نام من سوگند یاد می‌کند که من فلانی را نمی‌بخشم؟ حال آن‌که من او را بخشیدم و عمل تو را باطل و تباه گردانیدم». دقت کنید؛ این مرد سخنی گفت که با آن، دنیا و آخرت خود را نابود کرد و همه‌ی سعی و تلاش خویش را از میان برد؛ زیرا به خود و عمل خویش فریفته شد و برادر مسلمانش را تحقیر کرد و او را از رحمت الهی دور دانست.

در هر حال کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، باید بدین نکته توجه نماید و به قصد اصلاح مردم، به چنین کاری بپردازد؛ نه این‌که هدفش انتقام‌جویی از دیگران باشد؛ بلکه باید مانند پزشک عمل کند و قصدش درمان این بیمار باشد که با میکروب گناه، بیمار شده است. فرقی نمی‌کند که بیماری‌‌اش، کوتاهی در انجام واجبات یا ارتکاب کارهای حرام است. لذا اگر کسی، حُسن نیت و اخلاص داشته باشد، الله متعال در فعالیت و تلاش و دعوت او، خیر و برکت می‌گذارد و به‌وسیله‌ی او هرکه از بندگانش را بخواهد، هدایت می‌بخشد. بدین‌سان انسان، ضمن این‌که خودش به خیر فراوانی دست می‌یابد، منشأ خیر نیز می‌گردد.

([۱]) صحیح الجامع، ش: ۷۰۷۰، و صحیح الترمذی، از آلبانی رحمه الله، ش: ۱۷۶۲.

([۲]) صحیح است؛ علامه آلبانی رحمه الله، این حدیث را در السلسلة الصحيحة، ش: ۱۶۸۵ صحیح دانسته است.