۱۴۴- الرَّابِعِ والْعشرون: عنْ أَنَسٍ رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: «إِنَّ الله لَيرْضَى عَنِ الْعَبْدِ أَنْ يَأْكُلَ الأَكْلَةَ فيحْمدَهُ عليْهَا، أَوْ يشْربَ الشَّرْبَةَ فيحْمدَهُ عليْهَا». [روایت مسلم]([۱])

ترجمه: انس رضي الله عنه می‌گوید: رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «الله متعال از بنده‌ای که غذایی می‌خورد و او را حمد و سپاس می‌گوید یا هنگامی که جرعه‌ای آب می‌نوشد و الله را حمد و ستایش می‌کند، راضی و خشنود می‌شود».

شرح

مؤلف رحمه الله حدیثی بدین مضمون از انس بن مالک رضي الله عنه نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «الله متعال از بنده‌ای که غذایی می‌خورد و او را حمد و سپاس می‌گوید یا هنگامی که جرعه‌ای آب می‌نوشد و الله را حمد و ستایش می‌کند، راضی و خشنود می‌شود». مؤلف رحمه الله، واژه‌ی «الأَكْلَةَ» یا غذا را که در حدیث آمده، به نهار یا شام، تفسیر کرده است.

این حدیث، نشان می‌دهد که با کوچک‌ترین وسیله یا بهانه‌ای می‌توان رضایت و خشنودی الله عزوجل را کسب کرد. چنان‌که الله عزوجل از بنده‌ای که پس از پایان غذا یا نوشیدن آب، «الحمدلله» می‌گوید، راضی می‌شود؛ زیرا خوردن و آشامیدن، آدابی دارد که بر دو نوع است: عملی، و زبانی.

اما آداب عملی: خوردن و آشامیدن با دست راست؛ زیرا خوردن و آشامیدن با دست چپ، درست نیست و بنا بر قول راجح، حرام است؛ چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از خوردن و آشامیدن با دست چپ منع نموده و آن را عمل شیطان برشمرده و خبر داده است که شیطان، با دست چپش می‌خورد و می‌آشامد. هم‌چنین شخصی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با دشت چپ خود، غذا خورد؛ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: «كُلْ بِيَمِينكَ»؛ یعنی: «با دست راست خویش بخور». آن شخص گفت: «نمی‌توانم». رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هیچ‌وقت نتوانی».([۲]) و دیگر، آن مرد نتوانست دست راستش را به سوی دهان خود بالا ببرد و بدین‌سان سزای این عمل را چشید. پناه بر الله.

آداب زبانی خوردن و آشامیدن: گفتن «بسم‌الله»؛ دیدگاه صحیح، این است که گفتن «بسم‌الله» هنگام خوردن و آشامیدن، واجب می‌باشد و کسی که «بسم‌الله» نگوید، گنه‌کار می‌شود؛ زیرا شیطان در خوردن و آشامیدن با او شریک می‌گردد؛ از این‌رو بر انسان واجب است که هنگام خوردن و آشامیدن، «بسم‌الله» بگوید و اگر گفتن «بسم‌الله» را در ابتدای غذا فراموش کرد، هرگاه به‌یادش آمد، بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ». هم‌چنین باید به کسی که گفتن بسم‌الله را فراموش می‌کند، تذکر دهیم؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پیش‌زاده‌ی خود، عمر بن ابی‌سلمه، یعنی پسرِ همسر خویش، ام‌سلمه رضي الله عنهم فرمود: «يَا غُلامُ سَمِّ اللهَ وَكُلْ بِيَمِينِكَ وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ»؛([۳]) یعنی: «پسر جان! بسم‌الله بگو و با دست راست، و از جلوی خود بخور».

این دلیلی‌ست بر این‌که وقتی چند نفر، به صورت دسته‌جمعی با عم غذا بخورند، هر یک از آن‌ها باید «بسم‌الله» بگوید و «بسم‌الله» گفتن یک نفر برای همه کافی نیست.

گفتن بسم‌الله، جزو آداب گفتاری یا زبانی خوردن و آشامیدن است و واجب می‌باشد و برای هیچ‌کس جایز نیست که آن را ترک کند. گفتن «الحمدلله» پس از پایان خوردن و آشامیدن نیز جزو همین آداب است و باید الله را حمد و سپاس گفت که این روزی را برای بنده‌اش، فراهم ساخته است و کسی جز او توانایی روزی دادن به بندگان الاهی را ندارد. همان‌گونه که الله جل جلاله می‌فرماید:

﴿أَفَرَءَيۡتُم مَّا تَحۡرُثُونَ ٦٣ ءَأَنتُمۡ تَزۡرَعُونَهُۥٓ أَمۡ نَحۡنُ ٱلزَّٰرِعُونَ ٦٤﴾ [الواقعة: ٦٣،  ٦٤]

آیا به آنچه می‌کارید، توجه کرده‌اید؟ آیا شما، آن را می‌رویانید یا ما می‌رویانیم؟

هم‌چنین می‌فرماید:

﴿أَفَرَءَيۡتُمُ ٱلۡمَآءَ ٱلَّذِي تَشۡرَبُونَ ٦٨ ءَأَنتُمۡ أَنزَلۡتُمُوهُ مِنَ ٱلۡمُزۡنِ أَمۡ نَحۡنُ ٱلۡمُنزِلُونَ٦٩﴾      [الواقعة: ٦٨،  ٦٩]

آیا به آبی که می‌نوشید، توجه کرده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر فرو می‌فرستید یا ما نازل‌کننده‌ایم؟

اگر الله عزوجل این گیاهان را به ثمر نمی‌رساند و آن را در اختیار ما نمی‌گذاشت، از دست‌یابی به آن عاجز و ناتوان بودیم. همین‌طور اگر الله متعال، آب را از ابر فرو نمی‌فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی در زمین، قرار نمی‌داد تا آن را استخراج کنیم، به این همه رزق و روزی دست نمی‌یافتیم؛ چنان‌که درباره‌ی محصولات کشاورزی می‌فرماید:

﴿لَوۡ نَشَآءُ لَجَعَلۡنَٰهُ حُطَٰمٗا فَظَلۡتُمۡ تَفَكَّهُونَ ٦٥﴾                         [الواقعة: ٦٥]

اگر بخواهیم، به‌طور قطع آن‌ را گیاهی خُرد و خشکیده می‌گردانیم. و بدین ترتیب شما شگفت‌زده می‌شوید.

و درباره‌ی آب می‌فرماید:

﴿لَوۡ نَشَآءُ جَعَلۡنَٰهُ أُجَاجٗا فَلَوۡلَا تَشۡكُرُونَ ٧٠﴾                           [الواقعة: ٧٠]

اگر بخواهیم آن را تلخ و شور می‌گردانیم، پس چرا سپاس نمی‌گزارید؟

لذا باید برای سپاس‌گزاری از الله عزوجل پس از خوردن و آشامیدن، «الحمدلله» بگوییم و این، باعث رضایت و خشنودی الله متعال می‌گردد.

مؤلف رحمه الله، واژه‌ی «الأَكْلَةَ» یا غذا را که در حدیث آمده، به نهار یا شام، تفسیر کرده است؛ لذا درمی‌یابیم که سنت در خوردن و آشامیدن، این است که پس از پایان هر وعده‌ی غذایی، «الحمدلله» بگوییم؛ نه این‌که پس از هر لقمه‌ای که می‌خوریم، الحمدلله بگوییم؛ البته گفته می‌شود که امام احمد رحمه الله، پس از هر لقمه‌ای که می‌خورد، «الحمدلله» می‌گفت. علتش را از او پرسیدند؛ فرمود: خوردن و الحمدلله گفتن، بهتر از خوردن و سکوت است. با این حال، شکی نیست که رهنمود یا روش رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم بهترین روش است و اگر انسان در پایان خوردن و آشامیدن، الحمدلله بگوید، کافی‌ست؛ ولی امیدوارم که گفتن «الحمدلله» در اثنای خوردن و آشامیدن، به‌قصد یادآوری به دیگران یا به هر دلیل دیگری، اشکالی نداشته باشد؛ همان‌طور که امام احمد رحمه الله عمل می‌کرد.

([۱]) صحیح مسلم، ش: ۲۷۳۴

([۲]) صحیح مسلم، به‌نقل از سلمه بن اکوع رضي الله عنه.

([۳]) صحیح بخاری، ش: ۴۹۵۷، ۴۹۵۹؛ و صحیح مسلم، ش: ۳۷۶۷ به‌نقل از عمر بن ابی‌سلمه رضي الله عنه.